Bir 12 Eylül kitabı: ‘O gece idamın cinayet olduğunu idrak ettim’

Fethiye Çetin’in ‘Zulamdaki Şiir- Modül Parça Anılar’ adlı kitabı okurlarıyla buluştu. Kitap, 12 Eylül periyodu Türkiye’sinde yaşanan insan hakları ihlallerini ve cezaevi tecrübelerini derinlemesine ele alıyor.

Kitapta, 12 Eylül rejiminin hukuksuzlukları ve temel insan haklarının nasıl ihlal edildiği anlatılırken, sistemin işleyişinin art planı da ortaya konuluyor. Böylelikle günümüzde yaşanan emsal hukuksuzluklarla 12 Eylül rejimi ortasındaki kontaklara işaret ediliyor.

İletişim Yayınları’ndan çıkan eser, 12 Eylül devrinin karanlık yüzünü ve bu devirde yaşananları anlamak isteyenler için kıymetli bir kaynak niteliğinde. Çetin, kitabında azabın yalnızca bir cezalandırma sistemi değil, ömür uzunluğu sürecek hasarlar bırakmak için uygulanan sistematik bir metot olduğunu vurgularken, cezaevi ortamında insani bedellerin ve direnişin nasıl sürdürüldüğünü de gözler önüne seriyor.

Barış akademisyeni Nilgün Toker, kitabın önsözünde tam da bu gerçeğe göz kırpıyor; “…Kötülüğün, zulmün, şiddetin öykülerinin manası yalnızca ‘benim yaşadıklarımı duyun’ çığlığında değil, ‘kötülüğün, zulmün ve şiddetin varlığını görün ve tanıyın’ talebinde aranmalıdır.”

Avukat Fethiye Çetin’le kitabında yer verdiği hapishane anılarından yola çıkarak, işkenceyi, zulmü, cezasızlık hafızasını, tıpkı vakitte zulme karşı umudun ve dayanışmanın nasıl sürdürüldüğünü konuştuk.

Fethiye Çetin, tutuklandığında hukuk fakültesi öğrencisiydi.

‘ZULAMDAKİLER BENİ HAYATA BAĞLIYORDU’

Kitabınıza verdiğiniz, ‘Zulamdaki Şiir’ ismi epey etkileyici. Bu ismi seçmenizin nedenini kitabı okuduğumuzda anlıyoruz. Lakin dilerseniz bu başlığı seçmenizin nedenini ve yüklediğiniz manası bir de sizden dinleyerek başlayalım…

Bu soruya yanıt verebilmek için evvel kitaptaki bir öyküye kısaca değinmeliyim. Bu anlatacaklarım bir yaz günü, isimli tatil nedeniyle duruşmalara orta verildiğinde koğuştan alınıp karga tulumba atıldığım pis ve karanlık hücrede yaşadıklarımla ilgili. Duvarları sıvasız, börtü böceğin cirit attığı, karanlık ve pis bu hücrede eski, kirli bir tahta ranza, küçük plastik bidon su ve tuvalet muhtaçlığını gidereceğin paslı bir tenekeden öteki bir şey yoktu. Daha evvelce de bu hücrelere atılmışlığım vardı lakin bu sefer bir başımaydım ve başkalarına oranla epey uzun bir mühlet burada kalacaktım.

Aradan günler geçti, sonra isimli tatil bitti, duruşmalar başladı ve hücreden alınıp duruşmaya götürüldüm. Tahliye olduktan sonra feci bir kaza sonucu kaybettiğimiz sevgili arkadaşım Gülsüm, duruşma sırasında, dürüp büküp küçücük bir hale getirdiği kağıt modülünü elime tutuşturdu, ‘senin için’ dedi. Çorabımı düzeltiyormuş üzere yapıp ayağımın altına yerleştirdim ve kağıdı ayakkabımın burnuna yanlışsız ittim. Duruşma sonrasında yine hücreye götürüldüğümde birinci işim ayakkabımın burnundaki kağıt modülünü çıkarmak oldu. Bu bir şiirdi. Tekraren okuduğum bu şiiri her sayım sırasında saklıyordum, zulamda artık bir de şiir vardı. Daha evvel bir bayan polisin gizlice verdiği sabun modülü vardı. Sabunu gereksinimim olduğunda çıkarıyordum, şiiri ise sayım ortalarında…

Zulamdakiler beni ayakta tutuyor, umudumu ve direncimi artırıyordu. İnsanca olana, insan olana inancın, dayanışmanın gücünün simgesi üzere. Karanlık ve pis bir ortamda yapayalnız değildim artık, dünyada hala ışıltılı bir şeyler vardı. Zulamdakiler beni hayata bağlıyordu. Bu öykünün de içinde yer aldığı kısmın ismini ‘Zulamdaki Şiir’ koydum. Kitap yayına hazırlanırken sevgili editörüm Tanıl Bora, kitabın ismi ‘Zulamdaki Şiir’ olsun dedi ve ben de çabucak kabul ettim. Her ne kadar alt başlığa dikkat etmeyen okurlar için kitabın bir şiir kitabı olduğu yanılsaması yaratsa da ben hala kitabın ismini çok seviyorum. Hem zindanı hem de onun içinde umudu anlattığı için…

‘GEÇMİŞ, GEÇMİŞ OLAMIYOR, UNUTULAMIYOR’

Zulamdaki Şiir, ferdi bir tanıklığın ötesine geçerek toplumsal bir hafıza oluşturuyor. Sizce, kişisel öykülerin bu hafızadaki rolü nedir?

Bu tanıklıklar yalnızca geçmişi hatırlamak, anıları lisana getirmek; ‘ah biz ne acılar çektik, duyun’ üzere bir şey değil. Bir türlü geçmiş olamayan geçmiş üzerine yürütülen bir adalet ve hakikat gayreti temelinde. Geçmişi unutturmaya ya da geçmişin diğer tipten temsiline, öteki cinsten kıssalara dönüştürülmesine karşı yürütülen politik bir uğraş amaçlanan. Zira temelinde unutturmak, inkar ya da geçmişin çarpıtılması nasıl politik bir sıkıntı ise hafıza üzerinden yürütülen uğraş de tanıklıklar da politik bir gayret.

Üzerinden bu denli vakit geçmesine karşın 12 Eylül, uzunca bir tarihi akış içinde en çok hatırlanan, anlatılan ve üzerinde konuşulan siyasal olaylardan biri. Yaşayanlar biliyor ki, ortadan 50 yıl da geçse vakit adaletsizliği unutturmuyor. Tersine yaşanan her adaletsizlikte, her azapta kendini hafızaya tekrar dayatıyor. Geçmiş, geçmiş olamıyor, unutulamıyor.

Sevgili Nilgün Toker sunuş yazısında, “En kıymetlisi bir geçmişin geçmiş olması, onun nitekim bir daha asla prensibine uygun olarak geride bırakılması için iştirak alanına sesleniştir bu anlatılar” diyor. Umarım bu seslenişler, iştirak alanına ulaşır, dikkate alınır, tartışılır. En kıymetlisi, layıkıyla bir yüzleşme için güçlü bir talep oluşmasına küçük de olsa bir katkıda bulunur.

Fethiye Çetin, Cumartesi Anneleri’nin Galatasaray Meydanı’ndaki hareketlerine de sık sık takviye oldu.

‘EN FAZLA HATA İŞLEYEN EN YETERLİ FORMDA ÖDÜLLENDİRİLİYOR’

Kitabınızın bir kısmında, 12 Eylül’ün ‘mutlak bir kötülük’ olduğunu vurgulayarak “İşkenceciler o gün olduğu üzere bugün de aksiyonları nedeniyle cezalandırılmayacaklarını bilmenin rahatlığıyla kabahat işlemeye devam ediyor. Hatta hata olarak değil hak olarak görüyorlar” biçiminde sözler kullanıyorsunuz. Yaşadığınız bu süreci cumhuriyetin kuruluş kodlarıyla da birlikte nasıl değerlendirirsiniz?

Bütün ulus devletlerin gayesinde ve temelinde homojenleştirilmiş bir nüfus oluşturma eforu olmuştur ve bu gayretin kendisi kuşkusuz şiddete gerek duyuyor. Fakat Türkiye Cumhuriyeti’nin çok uluslu, çok lisanlı, çok dinli bir imparatorluktan ulus-devlete geçişi Müslüman olmayan nüfusa karşı devasa, yabanî bir şiddet kullanılarak gerçekleştirildi. Cumhuriyet ve kurumları hala bilinçaltı kurucu şiddetin süregiden tesiri altında. Katliamların, cinsel hücumların, mallara ve servete el koymanın çok büyük çapta gerçekleştirildiği bu periyotta, işlenen bütün cürümler cezasız kaldığı üzere en fazla kabahat işleyen de en düzgün formda ödüllendirildi. Kabahat işleyenleri aklamak için öncesinde yasa çıkarıldı ve bu yasa 12 Eylül periyodunda de hala yürürlükteydi ve ismi dahi değiştirilmemişti. 12 Eylül işkencecileri bu maddeden yararlandırıldı ve bu yasaya güvenerek pervasızca hata işlediler. Emsal düzenlemeler daha sonra da hayata geçirildi.

Devlete kutsallık atfedildi, devletin bekası için her cürüm ve her hukuk dışı hareketin failleri aklandı. İşte o gün bu gündür devletin bekası ismine hareket ettiğini düşünen bütün failler aklanacakları hatta ödüllendirilecekleri şuuruyla hata işliyorlar. Irkçılık, bu yeni devletin temel bileşeni. Irkçılığın olduğu yerde elbette eşitlikten kelam edilemez, eşit yurttaşlık bir hayaldir. O günden bu güne eşit yurttaşlık hala bu ülkenin en temel sorunu.

‘BASKI, AZAP VE EZİYETE KARŞI BİRLİKTE DİRENİYOR, PES ETMİYORDUK’

Cezaevinde azap, yalnızca fizikî değil, birebir vakitte ruhsal bir yıkım aracı olarak karşımıza çıkıyor. Bu periyotta içsel gücünüzü nasıl korudunuz? Direnme noktanız neydi?

Öncelikle belirtmeliyim ki bizi ayakta tutan inancımızdı. Diğer türlüsünün mümkün olduğuna dair bir inanç. Bir de o vakit koğuş sistemi olduğu için cezaevinde senin üzere olanlarla bir ortada tutuluyordun. Her birimiz koğuşa ağır azaplardan geçerek üzerimizde, ruhlarımızda yara bere izleriyle gelmiştik fakat yan yana olunca birbirimizden güç aldık, direnerek şahsî planda pahalı olma hissimizi onarıyorduk, hayatımızı yine yapılandırıyorduk. Baskı, azap ve eziyete karşı birlikte direniyor, pes etmiyorduk.

Ancak her vakit koğuşta arkadaşlarınla, yoldaşlarınla olamıyorsun, mesela hücrelere atıyorlar ve artık orada tek başınasın. İnsan olmaktan çıkarmaya çalıştıkları bu ağır tecrit şartlarında bile insanı, insani olanı görmek, umudunuzu ve inancınızı güçlendiriyor. Mesela, cam bardakta demli çay ikramı, gizlice verilen bir sabun modülü, elinize gizlice tutuşturulan bir şiir, yoldaşlarınızdan gelen pak çamaşırlar ve daha pek çok küçük dayanışmalar küçük olarak kalmıyor, katlanarak büyüyor yüreğinizde geleceğe olan inancınızı körüklüyor, büyütüyor.

Karanlık içinde ışığı da barındırır derler. Bu dayanışma örnekleri, karanlığın içindeki ışığı olanca netliği ile görmemi sağladığı için bu dokunuşları yapanlara minnettarım. Ben şahit olduklarımı yazdım lakin biliyorum ki onlar, bu saydıklarımdan ibaret değil.

‘12 EYLÜL SOLU EZDİ, SAĞA YOL VERDİ’

Kitabınızın bir diğer kısmında cezasızlık hafızasının beslenmesinde 12 Eylül’ün katkısının altını çizerek bu hataları cezasız bırakmanın, nesilden jenerasyona, geçmişten günümüze bir cezasızlık hafızası oluşturduğuna dikkat çekiyorsunuz. 12 Eylül rejiminin topluma bıraktığı en büyük miras ne oldu? Türkiye’deki toplumsal yapıda, hukukta ve siyasi ömürde bu mirasın izlerini nasıl hissediyoruz?

12 Eylül, kendisinden evvel de var olan yerleşik bir cezasızlık hafızası ve berbatlığın hesap vermediği bilakis ödüllendirildiği bir siyasal kültürü canlandırdı, tekrar ve uzun sürecek bir formda dizayn etti. Çok sayıda insan azapla öldürüldü ancak bunun cezasını çeken olmadı, bilakis ödüllendirildi. Mesela benim işkencecilerimden biri evvel emniyet müdürü sonra da bir ilin valisi yapıldı.

12 Eylül, çok travmatik ve çok yakıcı fakat asla kendinden evvelkilerden ve sonra yaşanacaklardan izole değil. Hatalarla yüzleşmemek, hataları cezasız bırakmak; kimin vücudunun kıymetsiz olduğu, kimin haklarının ihlal edilebileceği, bu ihlalin hangi şartlarda legal olabileceği bilgisini yaratan bir hafıza alanı oluşturuyor. Ve bu hafıza, nesilden jenerasyona, geçmişten günümüze taşınıyor.

Bu hafıza neleri barındırıyor? Mesela ortada şimdi bir kabahat olmasa da toplumu oluşturan bireyler, hangi cürümlerin hangi şartlarda legal görüldüğünü, hangi vücutlar üzerinde hata işlemenin kabahat olarak görülmediğini, hatta hak olarak görüldüğünü biliyorlar. Zira her birimiz cezasızlık kültürünün içinden geliyoruz. 12 Eylül’ün bu kültüre katkısı inkar edilemez. 12 Eylül, politik olanı ezdi, hatta politik olmayı kabahat olarak sundu, apolitik olmayı özendirdi, birbirimizle müsabaka alanlarımızı yok etti, solu ezdi, sağa yol verdi, bireylerin en derinlerine kaygıyı ve devlete şartsız itaati yerleştirdi.

Devlete adanmış vücutlar yaratarak Hitler’in tabiriyle ‘İnsanı devletleştirdi.’ Bunu yaparken zorlanmadı, devletin sınırsız gücünü içselleştirdi ve ahenk sağlamakta zorluk çekmeyen bireylerden oluşan bir yer üzerine inşa etti modelini.

‘BEN O GECE, İDAMIN CİNAYET OLDUĞUNU İDRAK ETTİM’

Kitabınızın tekrar diğer bir kısmında “İlk kez düşman kamptan faşist birinin idamı sarsıyordu beni. Zira artık yalnızca bizim çocukların idamına değil, idamın kendisine karşı olmam gerektiğini kavramıştım” diyorsunuz. Düşman olarak gördüğünüz bir insanın idamına karşı olmak nasıl bir his? Fikri ve vicdani olarak geldiğiniz bu noktayı biraz açabilir misiniz?

Tutuklandığımda hukuk fakültesi öğrencisiydim. Fakültedeki hocamız “idam, devletin taammüden adam öldürmesidir” kaygısı. Çok kolay kullandığım, idam cezasına karşı olmayı anlatmak için sık sık tekrarladığım bir kelamdı ve anladığımı sanıyordum. Koğuşta nöbetçi olduğum bir gece, bütün koğuş uykudayken Piyangotepe katliamı sanığı Ali Bülent Orkan’ın idama götürülüşüne şahit oldum, ayaklarımın bağı çözüldü güya. Olduğum yere çöktüm ve uzun müddet yerimden kalkamadım. Kitapta bu olayı ve bu olayın üzerimdeki tesirlerini anlatmaya çalıştım. Lakin kısaca söylemem gerekirse “idam devletin taammüden adam öldürmesidir” kelamı o geceden sonra benim için gerçek yüküyle dolu artık. Ben o gece, idamın cinayet olduğunu idrak ettim ve esasen anlamanın idrak etmek olmadığını fark ettim. Hak ve özgürlüklerin kimliğinden, kişiliğinden, inancından bağımsız olarak istisnasız herkes için olduğunu öğrendim.

‘GEÇMİŞ, OLMUŞ BİTMİŞ BİR ŞEY DEĞİL, DEVAM EDİYOR’

Belki çok klasik bir soru üzere olacak lakin kitabınızdaki anlatımlar bu soruyu güya yine zarurî kılıyor. Cezaevinde ferdî olarak sizin yaptıklarınız son derece samimi ve hatta sert bir yüzleşme eforu. Bu bağlamda 12 Eylül’ün toplumsal hafızasıyla yüzleşmek Türkiye’nin siyasi ve toplumsal istikrarına nasıl bir katkı sağlar? Kendi gayretiniz ve toplumsal durumumuzu yan yana koyarsak neler söylemek istersiniz?

Angolalı muharrir José Eduardo Agualusa, Hareket Ümit’le söyleşisinde şöyle söylüyor: “Geçmişi unutursak, ona dikkat etmezsek, bize saldırmak için geri gelir. Geçmiş her vakit değişir. Biz ilerledikçe değişir, ona her baktığımızda değişir. Bir göz geleceğe, oburu geçmişe bakarak ilerlemek gerekir. Geçmişin meyyit olduğu niyeti bana her vakit tehlikeli gelmiştir.”

İşte biz de geçmişle yüzleşmediğimiz için geçmiş daima geri geliyor. Geçmiş, olmuş bitmiş bir şey değil, devam ediyor. Gerçek bir ‘geçmişle yüzleşme’, geçmişin bugündeki tezahürleriyle de uğraşarak mümkün. Şiddete, suça yol açan sistemin sorgulanması yapılmadan, geçmişle yüzleşilmeden, yani siyasi ve ekonomik bir dönüşüm gerçekleştirilmeden bugün şikayet ettiğimiz problemler çözülemiyor. Devlet cürüm işlemeye devam ediyor zira geçmiş, geçmiş olamıyor. Öte yandan toplum olarak biz de geçmişle yüzleşme konusunda kuvvetli bir talep oluşturamıyoruz.

Genel bir ‘12 Eylül kötüydü’ anlatısını dolanıma soktuk fakat bu berbatlığın mümkün olmasında ve bütün topumu esir almasında kimlerin rolü olduğunu sormadık. 12 Eylül anılarımızı anlattık ancak şuurlu bir karar almasak da ortaklaşa sustuklarımız, halının altına süpürdüklerimiz var ve bunlar üzerine konuşmadık. Neden konuşmadığımızın üzerine de düşünmedik. Susarsak unutulur sandık tahminen de…

Bizde yüzleşmekten çok üzerini kapatma ya da seçerek hatırlama geleneği var. Kendi yanlışlarımızla da yüzleşemiyoruz. Hafıza sahiden acayip bir şey, seçici, herkes kendi tarihini yaratıyor. Makûs olan her şeyi düşmanın gaddarlığına bağladık, tahminen öbür türlüsünü de bilmiyorduk. Sonuçta ortada duran, layıkıyla anlatılamamış koca bir kıssa var. Birimiz açmaya çalıştığımızda kalanımızın can havliyle kapatmaya çalıştığı… Çok dinamik bir şey hafıza, sabit değil. Daima yenileniyor. Kendi geçmişimizi bile hayatta yeni şeyler öğrendiğimizde farklı yorumluyoruz.

Bazı şeyleri de unutmak istiyoruz zira onları hatırlamak acı veriyor. Unutmak istediklerimizi hatırlayarak, üzerinde sustuklarımızı düşünerek ve konuşmakla başlayabiliriz işe. Hem hatırlarken şimdiki vakte da kıymetli bir çizik atarız. Her çizik üzere bu da acıtır lakin unutmayalım ki ışık da o çizikten sızar. Ben kendimle, örgütümle, genel olarak sol siyasal kültürümüzle kendi çapımda yüzleşmeye çalıştım. Şunu memnuniyetle fark ettim ki, yüzleşmeye çalışırken yine düşünüyorsun ve yeni şeyler keşfediyorsun.