Şiddet ve eğlencenin birlikteliği: Antik Pergamon’da gladyatör dövüşleri

İzmir’in Bergama ilçesi tarihî süreçte verimli Bakırçay Irmak Vadisi’nin avantajlı şartları ile erken periyotlardan itibaren insan topluluklarının iskan için tercih ettikleri bir yer oldu. Her ne kadar prehistorik ve protohistorik buluntular olsa da Pergamon’un kent olarak asıl öne çıkışı Helenistik devirde gerçekleşir. Helenistik dünyanın sanat alanında en önde gelen başkentlerinden biri olan Pergamon, bu verimli toprakların avantajlı şartları eliyle serpilip gelişir. Bakırçay Vadisi’nin merkezinde yer alan pozisyonu, kuzey-güney yol ağlarının kenarında yer alması kentin ekonomik manada öne çıkmasında tesirli olur. Yanı sıra, antik Pergamon’un liman yerleşimi Elaia (Zeytindağ), kentin denizaşırı uzaklıklarla irtibatını sağlayan kıymetli bir merkezdi. Kentin Doğu Akdeniz’e açılan kapısı olan Elaia, liman vasfını tamamlamasına kadar kent ile ağır bir ilgi içerisinde olur.

Pergamon, Büyük İskender sonrasında, ardıllar ortasında meydana gelen hakimiyet gayretinde öne çıkar. Akropol ya da Kale dağı olarak bilinen hakim zirve erişilmesi sıkıntı yükselti olarak dikkati çeker. Bugün kenti ziyaret etmek için İzmir tarafından gelen gezginler, kente yaklaştıkça akropol zirvesinin ihtişamından etkilenmektedir. Bu heybetli yükselti Pergamon hükümdarlarına korunaklı bir yuva olurken, inançlı bir biçimde krallığın egemenliğini yaymak ismine temel taşı oldu.

İskender sonrasında kentin birinci hakimi Lysimakhos olur. Lysimakhos, 9 bin gümüş talent (yaklaşık 180 bin kg.) kıymetindeki hazinesini muhafazası için Philatairos’u görevlendirir. Lysimakhos’un saf dışı kalması ve hazinenin bir mirasçısının olmaması Philatairos’u bağımsız bir krallık kurma konusunda cesaretlendirir. MÖ 282 tarihinde Philatairos otonom bir krallık olarak Pergamon’da varlık göstermeye başlar. Philatairos’un birinci işi güçlü başkanlarla temas kurmak, birebir vakitte stratejik ehemmiyete sahip akropol doruğunu gelecekte planladığı krallığının ana üssü olması için inşa faaliyetlerine girişmek olur. Kuşkusuz, hatırı sayılır ölçüdeki hazine kendisi ismine faaliyet gösterecek bir ordunun kurulmasına da imkan vermiş olmalıdır.

Philatairos’u sırasıyla I. Eumenes ve I. Attalos izler. Galatlara karşı kazandığı zafer sonrası kral unvanı kullanan I. Attalos, Pergamon Krallık Hanedanının da başlangıcı olarak görülür. II. Eumenes iktidarı ise akropolün, devrin en başarılı formda tasarlanarak ileri bir düzeyde kentleşme örneği ortaya konulması ile karakterize edilir. Teraslar üzerinde oluşturulan yapı adaları ve bunların üzerindeki yerler biçiminde tasarlanan kent çok sayıda antik kent tarafından örnek alınır.

Akropoldeki yapıların merkezi epeyce dik bir yamaca inşa edilen tiyatrodur. Muhtemelen kentin merkezinde tiyatronun yer alması tesadüf değildi. Helenistik devrin ileri bir kültür başşehri olan Pergamon, tiyatro aracılığıyla tüm antik dünyaya seslenebilmişti. Tragedya, komedya, dram çeşidinde oyunların yanı sıra retorikçiler halka burada seslenir, düşünürler fikirlerini burada paylaşırdı. Tiyatronun üst terasında inşa edilen Athena Tapınağı da gibisi bir niyetin eseri olmalıdır. Akıl tanrıçası Athena’ya adanan kutsal alan, tiyatro ile birlikte kentin kültürel ve bilimsel faaliyetlerin hamisi olduğu bildirisini veriyordu. Athena kutsal alanında inşa edilen stoaya komşu dünyaca ünlü Pergamon Kütüphanesi ise kent çekirdeğinin kültürel yükünü daha da güçlendirdi. Kütüphanede geliştirilen bilim, tiyatroda halka sunuluyor, buradan tüm kente bilim ışığı saçılıyordu.

MÖ 133 yılında III. Attalos’un ölmesi ve vasiyeti gereği Pergamon Krallığı’nın Roma’ya devredilmesi ile kentte Roma periyodu başladı. Helenistik kültür başşehri olarak çok sayıda mimari yapı ve plastik sanat açısından öne çıkan Pergamon kenti, Roma adetleri ile tanıştı. Bilhassa gladyatör ve yabanî hayvan dövüşlerinin Roma’da çok sevilmesi vakitle bu şiddet içerikli cümbüş kültürünün Pergamon’da da benimsenmesini sağladı.

DOĞU’YA YABANCI BİR CÜMBÜŞ KÜLTÜRÜ OLARAK GLADYATÖR DÖVÜŞLERİ

Doğu’da kitlesel bir cümbüş olarak gladyatör dövüşleri/oyunlarının düzenlenmesi kesin olarak Roma adetlerinin yaygınlaşması ile gerçekleşir. Batı Anadolu’da MÖ 71-70 tarihlerinde Lucullus tarafından Ephesos’ta tertiplenen gladyatör dövüşleri bölgedeki birinci gladyatör dövüşleri olarak bilinir. Lakin Roma’nın Doğu Akdeniz’de bölgesel bir güç olarak ortaya çıkması, giriştiği savaşları zaferle taçlandırması Roma adetlerinin moda haline gelmesi ile çok daha erken gladyatör dövüşlerinin doğuda kabul edildiği, merasimlerde yer verildiğine dair datalara sahibiz.

Bazı antik kaynaklardan öğrendiğimize nazaran, Roma başkanlarının gövde şovları taklit ediliyor, zafer alaylarında savaş oyunlarına yer veriliyordu. Suriye Hükümdarı IV. Antiokhos, Seleukos’un başşehri Antiokheia (Antakya) yakınlarındaki banliyö yerleşimi Daphne’de göz kamaştırıcı bir şov düzenlemişti. Bu şov, Helenistik gelenekleri ve Roma’dan ithal edilen kültürel yeniliklerin harmanlanmasıyla oluşuyordu. Antiokhos, MÖ Haziran 168’de Ptolemaioslara karşı başlattığı bir savaş sırasında Romalılar tarafından aşağılanmıştı. İskenderiye’nin bir banliyösü olan Eleusis’te, C. Popilius Laenas liderliğindeki bir Roma heyeti, onu Mısır’dan askerlerini çekmeye zorladı. Doğu Akdeniz’de karar vericinin Roma olduğu empoze edilen bu hareket açıkça Antiokhos’un siyasi manada zayıflığını ortaya koydu. Lakin Antiokhos, tekrar de bu durumu fırsata çevirdi. Ptolemaios Hanedanı ile girişilen uğraşta kazandığı birtakım askeri muvaffakiyetleri ve elde ettiği ganimetleri mükemmel bir zafer alayı düzenleyerek propagandaya dönüştürdü.

Antakya’ya döner dönmez kutlamalara, tüm Helenleri yani Kıta Yunanistan, Küçük Asya’daki Helen kentlerini ve kendi imparatorluğu içindeki kolonilerini ve gelmek isteyen herkesi davet etmek için elçiler gönderdi. Kutlamalar, Eylül-Ekim MÖ 166’da Antiokheia’nın güneyindeki Daphne’deki Apollon Tapınağı’nda yapıldı. Diodorus Siculus’a nazaran, Antiokhos şenlikte, dünyanın dört bir yanından en seçkin insanları bir ortaya getirdi (31.16.1). 30 gün süren şenlikte ayrıyeten ücretsiz merhem ve zeytinyağı dağıtıldı. Şenlik, hala epey büyük olan Seleukos Krallığının servetini ve askeri gücünü davetlilere gösteren çok etkileyici bir geçit merasimiyle açıldı. Geçit merasiminin başında, çeşitli zırhlarla donatılmış ve Seleukos İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerinden toplanmış yaklaşık kırk altı bin piyade yürüdü. Dikkate paha bir öbür özellik, geçit merasiminin başını çeken Roma zırhlarıyla donatılmış beş bin kişilik birlikti. Piyade tugaylarını, Helenistik dünyada eşi gibisi görülmemiş bir Roma geleneği olan 480 gladyatör izledi. Askeri güç gösterisi, ‘Yoldaşlar’ ve ‘Kraliyet Dostları’ olarak isimlendirilen yaklaşık 2 bin seçkin dahil olmak üzere 9500 süvari ile tamamlandı; 144 atlı otomobil; 2 fil tarafından çekilen otomobil ve son olarak 36 savaş fili geçit merasiminde yerini aldı.

Diodorus, Daphne’deki şenlik hakkında yaptığı yorumda, “Bu görkemli oyunları ve bu şaşırtan şenliği düzenlerken, Antiokhos’un tüm seleflerini geride bıraktığını not etmektedir” (31.16.2) demektedir. Kesilen kurbanlar, askeri geçitler her ne kadar Helenistik dünyada bilinen bir uygulama olsa da gladyatör dövüşleri ve yabanî hayvan avlarının şenlik programına dahil edilmesi Roma cümbüş anlayışının bir yansımasıydı. Pekala, bu kıymetli ayrıntı nasıl şenlik programına dahil edilmişti?

IV. Antiokhos Antiokhos, babası III. Antiokhos’un Magnesia Savaşı’nda Roma’ya yenilmesinden sonra, Roma’ya verilen yirmi Seleukoslu rehineden biri olarak Roma’da 189’dan 176’ya kadar, yaklaşık on üç yıl boyunca esir hayatı yaşadı. Yirmili yaşlarından otuzlu yaşlarına kadar, hayatının değerli bir periyodunda Roma’da bulundu. Açıkçası birçok Roma geleneğinden etkilendi ve Suriye’ye döndüğünde kimilerini oraya tanıttı. Antiokheia’da Jupiter Capitolinus’a adanmış bir tapınak inşa ettirmesi de bunlardan biridir. Halkın karşısına çıktığında bazen Helenistik kraliyet kıyafetleri yerine Roma yöntemi toga giyiyordu. Zafer geçit merasimlerinde Roma zırhlarıyla donatılmış birlikleri, Roma kadar güçlü olma iletisini veriyordu. Daha da değerlisi, Roma’da kaldığı vakitlerde kamusal şovlar kıymetli değişiklikler geçirirken, Roma’daki şovların kültürel ve siyasi tesirlerini görmüştü. Münasebetiyle, Daphne’deki Roma şovlarında misal bir tesir yaratma eforuna girdi.

Ayrıca Helenistik şenlik repertuarına yeni yabancı şovları de tanıtmaya istekliydi. Roma’nın global güç olarak kendini göstermesi, kendine has cümbüş ve şovların klasik dünyada kabul edilmesini kolaylaştırdı. Helenistik bir hükümdar olarak Antiokhos da Roma şovları düzenlemeli, krallığındaki yenilikler eliyle tesirini arttırmalıydı. Fakat kral, Roma şovlarını yalnızca taklit etmiyor, bilakis değerli ölçüde onları geride bırakmayı amaçlıyordu. Daphne’de topladığı 480 gladyatör, Roma’da şimdiye kadar düzenlenen dövüşlerdeki gladyatör sayısından çok daha fazlaydı.

Bugüne kadar kaydedilen en yüksek sayı, MÖ 183’te pontifex maximus P. Licinius Crassus’un cenaze merasiminde sunulan 120 gladyatördü (Livy 39.46.1-2). Tahminen de Antiokhos, bu gösteriyi izlemişti!

Başlangıçta bu şovlar güzel karşılanmamıştı. Suriyeliler, bu tanıdık olmayan şovlardan çok korkmuştu. Mevtle yahut ağır yaralanmalarla sonuçlanan kanlı oyunlar Doğu’ya yabancı idi. Ama vakitle gladyatör karşılaşmaları kabul görmeye ve hatta tanınan olmaya başladı. Gladyatör şovları daha kabul edilebilir bir cümbüş biçimi haline geldi. Üstelik lokal Suriyeliler gladyatör olarak eğitilmeye bile başlandı. Bu durum Antiokhos’un Roma’dan büyük maliyetlerle getirttiği gladyatörleri ithal etmesine gerek kalmadığı manasına geliyordu. Münasebetiyle, bu ithal edilen kültürel biçim, en azından Antiokhos’un saltanatı sırasında Seleukos mahallî kültürüne asimile oldu. Roma siyasi gücü klasik dünyaya hakim hayli Roma çeşidi cümbüşler benimseniyor, hatta bu şovlar için devasa yapılar inşa ediliyordu. Tüm bilinen Akdeniz siyasal gücü elinde bulunduran Romalılar üzere olmak, onlar üzere giyinmek, eğlenmek isteniyordu.

ANTİK BERGAMA’DA ROMALILARIN CÜMBÜŞ ANLAYIŞI

Pergamon antik kenti Roma çağında akropolün eteklerindeki, Bergama Çayı (Antik Selinos) istikametine yayılım gösterdi. Ova düzlüğünde yeni açılan yapı adaları devasa boyutlardaki Roma yapılarının inşa edilmesi için de epeyce uygundu. Helenistik kültürün yayılım merkezi olarak fonksiyon gören akropoldeki dik tiyatro ise Romalıların cümbüş anlayışına konut sahipliği yapmaktan uzaktı. Gladyatör dövüşleri, yırtıcı hayvan avları, su oyunları ve otomobil yarışları üzere geniş iştirakli şovlar için yeni yapılar inşa edilmesi gerekiyordu. İşte tam da bu nedenlerle bir amfitiyatro ve bir stadyum yapısı inşa edildi. Bir tiyatro yapısı ile birlikte bu üç şov yeri Roma periyodunda kentin cümbüş merkezi olarak planlanmış yapılar kümesi idi.

Bergama’da Musalla Mezarlığı olarak bilinen alan, şovların yapıldığı binaların toplandığı mevkidir. Muhtemelen Antiokhos örneğinde olduğu üzere, MÖ 2. yüzyıldan beri Roma şekli cümbüşler Pergamon’da düzenleniyordu ve bu eğlencelerin merkezi bu yapılar topluluğu idi.

Bergama, ihtişamlı amfitiyatro yapısının inşa edilmesine yer hazırlayacak güçlü bir Roma kültürü takipçisi bir kent olmuştu. Daha Pergamon hükümdarı II. Eumenes ile başlayan ağır dost ve müttefik bağları, krallığın Roma’ya bırakılması ile tepe yaptı. Hal bu türlü olunca Roma kültürünün kentte erken periyotlardan itibaren tesirli olduğunu söylemek mümkün.

Musalla Mezarlık Zirvesi ile onun batısında yer alan bir dağ yamacı ortasında inşa edilen Pergamon amfitiyatrosu, dağ yamaçlarına dayanan dayanak duvarları ile daha sağlam bir yere oturulmuştu. İki yükselti ortasından geçen dere, muhtemelen amfitiyatronun ortasında su oyunları düzenlenmesine imkan sağlamaktaydı. Derede setler yapılarak bir tıp yapay göl haline getiriliyor, böylelikle amfitiyatronun merkezinde su ile ilgili şovlar için istenilen alan yaratılıyordu.

Amfitiyatro, su oyunları dışında Pergamon’un gladyatör ve yırtıcı hayvan avı şovlarının de merkezi idi. Augustus devrinden itibaren giderek tanınan hale gelen ve kalabalık halk kitlelerinin sıkı takip ettiği gladyatör dövüşleri, Roma ile eş kıymet bir kavramdı. Birden fazla vakit gladyatörler, bir cins din vazifelisi sıfatı da olan ‘muneris’in tuttuğu ve yetiştirdiği kölelerdi. Yanı sıra, fiyatlı dövüşen özgür gladyatörler de bulunuyordu. Amfitiyatrolarda ekseriyetle günde dört-beş çift dövüşçünün uğraşına yer veriliyordu. Antik kaynaklar, bu dövüşlerin bazen uzun sürdüğünü, birtakım vakitler on iki saat süren dövüşler olduğunu aktarır.

Antik Çağ’da avlanmak da özel bir kıymete sahipti. Roma için avlanmak, eril ömrün bir tıp göstergesi olarak benimsenmekte, uygun asker ve siyasetçiler avda gösterdikleri hünerler ile kendi imajlarını güçlendirmekteydi. Venationes denilen yabanî hayvan avı amfitiyatrolarda yer verilen değerli bir şov çeşidi idi. Bu hayvanlar ya işin uzmanı avcılar tarafından avlanmakta ya da kendi ortalarında çarpıştırılması ile yabanî hayvan çabası sağlanmaktaydı. Genel kural sabah saatlerinde gladyatör dövüşleri, öğlenden sonra ise av şovlarının düzenlenmesiydi. Yabanî hayvanların ithal edilmesi, bunların çok sayıda hayvanla birbirlerine kırdırılması hayli kanlı ve bir o kadar da değerli bir cümbüş idi. Örneğin, büyük Roma kentlerinde Afrika’dan getirilen hayvanlar, kalabalık izleyiciyi etkilemek için âlâ bir imkandı. Bunun için de kesenin ağzının açılması gerekli idi. Masrafların çok yüksek olması nedeniyle bu tıp cümbüşler genelde imparatorluk kararı ve fonları ile sağlanmaktaydı. Örneğin, panter ve aslan avları ile kıyaslandığında boğa avları daha az masraflı idi. Bu nedenle sıklıkla boğa avlarına şovlarda yer veriliyordu.

Bazen de yırtıcı hayvanların karşısında tutsak yahut toplumdan dışlanan bireyler çıkarılırdı. Elleri kolları bağlı biçimde sahneye çıkarılan bu şahıslar kısa müddette yırtıcı hayvanlar tarafından öldürülürdü. Bilhassa Hıristiyanlığın yasaklı olduğu periyotlarda Pergamonlu Hıristiyanlar amfitiyatroda dinlerini terk etmemeleri nedeniyle katledilmişti. Bu nedenle Erken Hıristiyanlık periyodunda Pergamon amfitiyatrosu ‘din şehitlerini’ anmak için de bir yer olarak düşünülmüştü.

Bergama’yı ziyaret edecek gezginlere, Roma dünyasının kanlı gladyatör şovlarını ve bu cümbüş anlayışı için inşa edilen devasa yapıları kesinlikle yakından incelemeye davet ediyoruz. Hem Bergama Müzesi’nde hem de ören yerlerinde Roma’nın cümbüş anlayışını hatırlatan çok sayıda ayrıntı ziyaretçilerini bekliyor. Seyahat sırasında Hegel’in şu kelamlarını hatırlayalım: “Tarih sahnesi bireylerin ve halkların kurban edildiği bir mezbaha gibidir”. Dünya medeniyetine özel hukuk, miras hukuku kavramlarını armağan ederek kıymetli bir hizmeti yerine getiren Roma İmparatorluğu’nun öbür yüzünün olduğunu da bilmemiz gerek…

*Dr. / Bergama Belediyesi, UNESCO Alan Başkanlığı