Monika Helfer’in 2024 yılının ocak ayında Düşbaz Kitaplar aracılığıyla okura sunulan Baba romanının art kapağında Christel Wester’in Deutschlandrundfunk’ta yayınlanan görüşlerinden şu kısım var, “Kitapta çizilen aile portresi savaş sonrası erken periyot toplumuna ayna tutuyor. Kıssa, manik seviyede kitap bağımlısı olan bir babanın etrafında gelişen olayları resmediyor,” diyor. Bu söylenenleri biraz daha uzatmak kaydıyla Helfer’in tüm yapıtına dair bir yorum olarak da alabiliriz.
Buraya geri döneriz ancak artık biraz açılalım.
Avusturya’da bugün Viyana’da veyahut küçük taşra kentlerinin rastgele birinde bir kitapçıya uğradığınızda Monika Helfer ismi birinci dikkatinizi çekenlerden biri olur. Çok satanlar rafında birkaç kitabı birden vardır. Yapıtların künyesini okuduğunuzda bu kitapların genelde 2020, 2021, 2022, 2023, 2024 çıkışlı olduğunu görürsünüz. Eskilerinden çok satanlar yok mudur? Vardır şüphesiz. Lakin müellif geniş okur kitlelerinin dikkatini yeni yapıtlarıyla celp etmiştir.
Helfer’in Türkçe’de satışta olan iki kitabı var. Yük 2020’de Almanya’da yayınlanmış. 2021 yılında Levent Tayla tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, piyasaya sunulmuş. 2021 yılında Baba yayımlanmış, Dilek Akay tarafından Türkçe’ye çevrilen bu yapıt 2024’te basılabilmiş. Muhtemelen bu aksama biraz da bizim memlekette yeni muharririn keşfedilmesi biraz vakit aldığı için bu türlü oldu. Yük’ün bu isimle Türkçe’ye çevrilmesinde bir sorun yok, hikayeyi pek hoş yansıtıyor. Romanın içeriği ismini açıklar nitelikte. Lakin Bagaj olarak kalsaydı farklı mı olurdu diye de düşünmeden edemiyor insan. Bir eksiği, kusuru olana Tahsin Yücel’in tabiriyle kenterler “onun bagajı var,” derler. Köylüler bu bahiste daha acımasızdır. Onlar “onun kamburu var,” derler. Helfer’in hikayesi bu yükü gereğince hoş işliyor. Olağan ki de spoiler vermeye gerek yok. Şu karşılaştırma yapılabilir tahminen, Rumen muharrir Virgil Gherghui 25. Saat isimli romanında İkinci Dünya savaşını anlatır. Bir adamımız vardır, o karısı ve çocuklarıyla küçücük bir köyde yaşar. Bayan Yük’teki büyükanne Maria üzere hoşluğuyla dillerdedir. Kasabada işini bilen bir çavuş vardır, bir yolunu bulur, meskenin erkeğini savaşa yollar bayanı elde etmek için. Henry Verneuil bu hikayeyi sinemaya de almıştır. Hatta en hoş yapıtlarından biri olmuştur başrolünde Anthony Quin’in oynadığı bu sinema. Yük’te de Türkçe’ye Şafakta Gitmiş Olacağım ismiyle çevrilmiş olan 25. Saat’te olduğu üzere, hoşluğu başa bela bir anne, savaşa giden bir baba etrafında döner kıssa. Muharrir Helfer ile sinemacı Verneüil ortasındaki benzerlik bu uyarlamadan ibaret ancak natürel. Helfer, ailesine, köklerine dönerek müellifliğini kamu aleme duyurdu. Tekirdağlı olan Henry Verneuil nam Arşag Malakyan kendinden hikayesinden uzaklaştıkça, diğerlerine baktıkça yeterli sinemalar yapıyordu malum. Roman okuruna sinemayı ihmal etme demek boynumuzun borcudur diyelim, uzatmayalım susalım.
Biraz daha açılalım.
Helfer 1970’lerde yazdıklarını yayımlamaya başlıyor. Lakin 1980, 1990, 2000’e kadar müelliflik serüvenine üç beş yılda bir kitap vererek devam ediyor. 2020’de yazarımıza ne oluyorsa oluyor tabir yerindeyse kabına sığmıyor taşıyor, ondan hiç beklenmeyecek biçimde yılda bir, birkaç kitapla birden karşılaşıyoruz.
Bu müsabaka soyut değil, salt kitapçı raflarında değil muharririmizin kitapları. Üniversite yerleşkelerinde, parklarda, cafelerde gençlerin elinde Die Bagage’yi (Yük) Der Vati’yi (Baba) görüyoruz. Daha Türkçe’ye çevrilmemiş pek çok yapıtı sirkülasyona giriyor. Dileyenin Aslan Yürekli diye çevireceği, Konuşurken Yüzüme Bak ve öbür yapıtları geliyor ve tekrar bestseller olan Wie die Welt weiterging gibi daha hacimli romanlar okur kalabalığıyla buluşuyor. Yazılar, söyleşiler, tenkitler, çekiştiriler alıp başını gidiyor.
Yük, Monika Helfer, Tercüman Levent Tayla, 128 s., Düşbaz, 2021 Peki fakat özelde Helfer genelde Avusturyalı müellifler, neyi nasıl yazıyorlar da bu kadar ilgi çekiyor, çok lisana çevriliyor, bu yapıtlar uzak yakın bu denli memlekette sahneleniyorlar, sık sık Nobel ile ödüllendirildiklerini duyuyoruz. Buna da dalgalanıp duran bu yazının hudutları içinde kısaca değinmek gerekebilir.
Vaktiyle bizim Yaşar Kemal’i darlamışlar, “hep Çukurova’yı yazıyorsun,” demişler. O da n’apsın, “Tolstoy nereyi yazıyor, o da Çukurova’yı yazıyor, Cervantes de Çukurova’yı yazıyor,” demiş. Yetişme yıllarımızda eski mecmuaları, yıllıkları karıştırırken Nedim Gürsel ve öbür muharrirlerin bu kelamlar vesilesiyle Kemal’i eleştirdiğini görür, şaşırırdık. Ne var bunda lakin yani, toprağına ustalarını çağırmış, derdik.
Anımsamalar bir yana, şayet Avusturyalı müellifler üzerine Türkçe bir deneme yazıyorsak, şunu teslim edelim Avusturyalıların genel eğilimidir kendi Çukurovalarını, kendi köylerinin kamburunu, Köyün Kamburu’nu yazmak, en popülerinden en marjinaline kimi lanetler, kimi sever sayar ancak hepsi Çukurova veya Yediçınar Yaylası üzerine eğilir durur. Bizim iki, hatta üç Kemal bu manada, dünya edebiyatında da yaygın olan bir anlayışı yakalamış, o toprağı adımlamak veyahut sürmek üzere yurtsamışlardır.
Bugün hayatta olanlardan, Peter Handke ve Erick Hackl’ın memleketi Steiermarkt’tır.Hackl oradan, antifaşist direnişten yola çıkar politik edebiyat yapar, Handke Nobel mükafatı hasebiyle gereğince biliniyor esasen. Elfriede Jelinek tekrar birebir memleket kökenlidir, sosyalizmden feminizme, oradan savaşkan bir nihilizme geniş bir fikir yelpazesinin içinden çıkar gelir, o da kendi ovasından veyahut dağlarından yola çıkar. Margrit Schreiner’de de misal yazı tecrübesini görürüz. Ben dürüstçesi onun romanlarını şimdilik pek tutmam lakin gazete mecmua okumama sebep de Schreiner’in denemeleridir. Şimdilik diyorum, zira bir vakit geliyor, bana hitap etmiyor dediğin muharrir senin muharririn olabiliyor. Hayatta hiçbir şey dudak bükmeye gelmiyor yeterli mi?
Demek istediğim bugün bu ustalarda daima bir ovadan, bir dağdan gelme, dünya edebiyatını oralara götürme sevdası vardır. Helfer Vorarlberglidir. Gençlik yıllarından beri fiziken kopamadığı memleketinden entelektüel verimliliğiyle de kopmaz. Daima orayı, o dağları müellif. İncelemeleri, tiyatro oyunları, tv sinemaları için yazdığı senaryolar, döner dolaşır, İsviçre’nin yanı başındaki dağlık memleketine ulaşır.
Helfer’in bereketli 2020 yılı genç muharrirler için şu açıdan da kıymetli, bayanların yaşı bahse mevzu edilmez olağanda, ayıptır bu hemşireler acımaz iğne vururlar vallahi beşere, lakin kabalığımız bağışlansın, lakin müellifimiz 70 yaşını geçmişti. Ne beklersiniz, yazacağını yazmıştır, emekliliğin tadını çıkarıyordur, diye düşünürsünüz değil mi? Eh yaşadığı yerleri de göz önünde bulundurunca bunu bu türlü söylemek olağan, İsviçre’yi aratmayan dağlarla, göllerle, kayak merkezleriyle çevrili Bregenzwald’dir kendisi üzere müellif eşiyle yaşadığı yer. Az ötesi İsviçre’dir, ufkun bir modülü İtalya’dır. Avusturya’nın bir imparatorluk geçmişi vardır. Her an kulağınıza bir şey çalınır bu dağlara ve ötesine dair. Biri kalkar Venedik bir vakitler bizim toprağımızdı, der. Bir oburu Alfred de Mousset ile Georg Sand’ın mektuplaşmalarını, aşklarını, Avusturya topraklarına ayak basışlarını anımsar. Kış günü Paris’ten yola çıkar aşıklarımız, Venedik’e varırlar. Avusturyalı gümrükçüler “Pasaport kontrol” der. Sağın geçmişe aşkı da geleceğe dair büyüklük saplantısı da burada yine beden bulmuştur madem, faşist sağın oy deposuna dönüşmüştür bu muhafazakar dağ başı kentleri. Entelektüeli bekleyen şey ne olsa gerek, ağır bir tiksinti, çaresizlik, bu ülke adam olmaz duygusu, bununla birlikte bir kuruma da gelmelidir değil mi? Vazgeçersiniz. Daima tıpkı çukur, daima tıpkı düşüş. Tarihin böylesi güç, geçiş öncesi devirleri insanların çoğunluğunda hezimetin mutlak bir mukadderat olduğu hissine da yol açar zati. Bizler açısından nasıl da tanıdık bir panorama fakat? Yeni Osmanlıcılar, yaktı yıktılar, derelerini kuruttular memleketin. Birileri hâlâ nasılsa tekrar emperyalist olacağız diye kına yakıyor.
İmparatorluk sonrası küçülmüş Avusturya’ya dair bu nihilizmi edebiyatta, ideolojide, hatta psikanalizde sıkça gözlemleriz. Ya kaçılan ya da vefatına dövüşülen bir memlekettir burası. Thomas Bernhard acımasızdır. Kılıcını olabildiğine sertleştirir, Avusturya’nın karnına karnına saplar. Yaşayanlardan Jelinek acımasızdır, bir Avusturya tenkidinden yola çıkar dünyayı bıçaklar, deşer, irin toplamış gövdenin otopsisini yapar. Çürüme, çürüme, çürüme, mutlak bir küf kokusu alırsınız onun kabullenmekte zorlandığı, karşısında durduğu bu dünyadan. Gezegenimiz ölmüştür. Bizler ölülerin çocuklarıyızdır, ölülerle yemeye içmeye, eğlenmeye gideriz, ölmeye yakınızdır, ölülerimiz bizden hâlâ şad değildir. Elfriede Jelinek’in Türkçe’ye şimdi çevrilmiş romanı Dışarıda Kalanlar (İthaki yayınları, 2024) ve çevrilmeyi bekleyen romanı Die Kinder der Toten bu durumu gereğince işler.
Helfer’den beklenen de bir muharrir olarak sıçrama yapması değil de susup oturmasıydı. Neden derseniz, öncesinde Avusturyalı müellif çizer dostlarla konuşuyorduk, maziyle melankoliyle meşguldür, diyorlardı. Baksana dünyanın haline, pandemi, İslamist terör, göç, iklim göçü, tıkanmışlık… Haklılardı, fakat sizin makulü söylemeniz yazarınızın bendinden taşmayacağı manasına gelmez. Helfer yazdıkça bir şaşkınlığa yol açtı, yapıtları yayınlandıkça, okurdan ilgi gördükçe bu şaşkınlık kiminde sevince, kiminde hasete yol açtı. Her ne yaptıysa yaptı, lakin günün sonunda hayırlara vesile oldu, Almanca edebiyat yapılan dünyanın Avusturya yakasına da yine bir dikkat çekilmesine vesile oldu.. Münih ve başka merkezlerdeki Alman yayıncılar Avusturyalı muharrirleri daha çok dikkate almaya başladılar. Daha çok hikaye roman, daha az şiir, deneme basılır oldu.
Şiir enteresandır. Tüm sanatların anası o olduğu halde tüm sanatların yetimi kaldı günümüzde. Yeni kurulan SRC Kitap’ın yayın müdürü Fırat Acar dışında şiire açıkça sahip çıkan pek kimse yok. Yalnızca Türkiye’de değil, dünyanın pek çok yerinde diyelim ki 1980’lerde şair olarak bilinen muharrirler, bugün ya gazetelerde köşe yazıyorlar, ya romancı oldular ya da susuyorlar. Acar bu geçenlerde Enver Aysever’in programına katılmış, “yayıncılar şiir kitabı yayımlamıyorlar, sonra da şiir okunmuyor diyorlar,” diyor yayıncıları eleştiriyordu.
Yük 2020 yılında yayınlandığında Avusturyalı kitap zinciri Thalia’da ve öbür dükkanlarda bir hareketlilik oluştu. Helfer geçtiğimiz yüzyılı, yüzyıldan biraz öncesini, birinci dünya harbini, harbe giden ortamı, savaştan çıkışı, dünü, bugünü, kendi çocukluğunu, gençliğini, hatta birinci aşklarını epey etkileyici bir teknikle anlatıyordu. Deneysel edebiyat, hele Avusturya deneyselliği, onun da ilerisinde avangardı yorar insanı. Çok şey alırsınız bu sıradışı hikayelerden, hele ki şiirlerden fakat bir satranç oyunu üzeredir bu, kibirle oturamazsınız başına, sabırla, bakmayı, görmeyi bilerek oynamanız veyahut okumanız gerekir. Helfer’in burada dilerseniz ustalarından diyelim ayrıldığı bir yer var. Onun deneyselliği, nesilleri iç içe geçirişi kendisinden evvelkiler üzere yer yer psikanalizden, felsefi akımlardan etkileniyorsa da ana izleği sinema ve edebiyattır daima. Günün edebiyatından, sinemasından pek yeterli besleniyor Helfer. Benim yirmili yaşlardaki müellif dostlarım yaşlılar ununu eledi eleğini astı, meydan bizimdir, desin sevinip dursunlar. Helfer kimseye aldırmadan sessiz sedasız çalışıyormuş halbuki. Şu son beş yılda, Korona virüs pandemisinden bu yana her yayınladığını elbette okuyamadım, vaktim olmadı lakin Yük ve Baba gibi on onbeş kitap yayımladığını gözlemledim.
Helfer’in yapıtlarının boyutu genelde müteveffa Alice Munro’nun uzun hikayeleri kadar oluyor. 100 kitap sayfası, 120, bazen 150 sayfa. Bu da rahat bir okuma garanti ediyor size. Hakikaten de bir sinemaya girmiş üzere oluyorsunuz, kimi direktörler böyledir ya, hikayesi vardır bir veyahut iki saat yetmez ona, dört beş saatinizi ister sizden. Helfer’de de durum çabucak hemen bu türlü, kitaplarını okuyup bitirdiğinizde “birgün bir kitap okudum bütün hayatım değişti” üzere sansasyonel bir kelam edemeseniz de bir gün bir kitap okuduğunuz için sevinçle dolarsınız. Bu neden böyledir, Helfer muzip biri midir, sizi gıdıklıyor mudur, yok haşa, kaygısı böylesi şeyler değildir elbette. Lakin size bir öykü nasıl kurulur, kendi gerçekliğini nasıl korur bunu çok yerinde anlatı tercihleriyle veriyordur. Sinemaya gittiğiniz hissi ayrıyeten etkileyici olur. Yük’ü okumak biraz Aytmatov’un Selvi Boylum al Yazmalım’ını okumak izlemek üzeredir. İki hikayede de genç bayanlar vardır. Aytmatov, bayanı pek hoş anlatır fakat bu bir erkeğin anlatımıdır tekrar de. Üstte 25. Saat’ten bahsetmiştim ayrıyeten. O roman da sinema de Yük’e çok daha yakındır lakin Yük’te farklı olan şey bayandır, bayanın mukadderatı merkezdedir burada. Helfer kadınını, çokları büyükannesini anlattığını söylüyor, olabilir, bayanın ve çocuklarının ve torunlarının gözünden anlatır. Tarihe, büyükannesine, annesine, teyzesine, dayılarına, yoksulluklarına, ve aileye yüklenen yükçülük yaftasına diyelim hakkınca değinir, yükçülerin yalnızlığını, seslerinin duyulmazlığını ipekli dokur üzere sabırla işler. Yalnızca makûs beşerler yoktur, yeterli kalpli aile dostları da posta hizmetleri yardımcısı da kıssada yer alır, ailesinin açlığını gözü karalığıyla yenen dayı yeniden hainliğe terk edilmişliğe karşı, hamaseti ve fazileti ortaya koyar. Pamuk’un kitabının girişinde verdiği hileyi, bir kitap okuyacağım ve bütün hayatım değişecek, Helfer hikaye boyunca sürdürür. Zati değişimden murat entelektüel manada açılmak değil midir? Gözlüğünüzden sıkılmışsınızdır, yeni gözlerle görmek istersiniz, perdesiz, sansürsüz açık gözlerle, müşahede gücüyle bakmak istersiniz, bu manada Helfer size istediğinizi verir.
Almanca biliyorsanız üç Kemal’in eski Anadolu halk Türçesinin tadını alırsınız onun dağlı Almancasından. Türkçe okuyorsanız şive masraf ancak kıssalar çok uygun kotarılmıştır, o sinemaların, fotoğrafların, anıların, anlatıların, hikayelerin tadı, öfkesi kalır size. Demek istediğim bu kadar okunması da bu yaştan sonra yazması da boşuna değilmiş.
Yazının başında bir iki buraya geri döneriz dedim. Sanırım döndüm de. Helfer’in hikayeleri halkın hikayeleri. Üniversal hikayeler bunlar. Dünyanın her yerinde okunur, sahnelenir, izler üzerine düşünürüz. Avusturya’nın en fakirlerini, orman köylülerini, yükçülerini alın, yerine bizim Abdalları koyun, Tahtacıları koyun. Biri gelir düğünlerinizi, eğlencelerinizi kotarır, çalar, söyler, oynar, ne verirseniz alır meskenine götürür, çoluğunun çocuğunun rızkıdır bu. Çoğunlukla da bahse husus abdalımız hiç bilmeden, farkına bile varmadan nefretinizi alır götürür meskenine. Konutun elinden iş gelen erkeği, hırsız arsız damgası yer, bayanına fahişe derler. Bir yandan dağ köylerinin o büyük utancını da dışa vuruyor Helfer. O denli ya, hepimiz açarız YouTube’u Tahtacı Fatma’nın belgeselini izleriz fakat hiç düşünmeyiz bu aileler dağ başlarında neler yaşarlar. Halbuki bu yazıda da Kemal Tahir’in, yapıtlarının ismi geçti, bir daha bir bakın bakalım, dünyada da Anadolu’da da ötekine gün yüzü görmek var mı yok mu? Birinden tiksindiklerinde tüh sana Kızılbaş üzeresin, derler. Ayıptır be biz Alevi miyiz, derler. Daha neler neler. Biz Anadolu’da nefretimize nesne arayıp da buluyoruz da diğerleri Avusturya’da ne demeye bizden eksik kalsınlar ki? Muharrirler işte, yeteneğince kimi nefreti konuşturur, kimi hem nefreti hem de sevgiyi konuşturabilir. Diyeceğim Yük keşke Aytmatov’un Selvi Boylum al Yazmalım’ı yahut Albert Camus’nün Yabancı’sı üzere sinemacılarımızın dikkatini çekse, sinemasını yapsalar da izlesek. 25. Saat gibi, Batılı sinemacıların nasılsa dikkatini çeker bu hikayeler, deyip bitirelim.
