Gece Yarısı Kütüphanesi’nde çoksatarlar ve ‘Çağın Ruhu’

Lisa Adams ve John Heath 2007 tarihli, “Why We Read What We Read” isimli kitaplarında, diyet kitapları ile kurgu kitapları ortasında Amerikan Ruhu’nu yansıtmadaki iştiraki araştırıyorlar: Kilo verme ile makûs imparatorlar ve kurtuluş öyküleri ortasındaki paydaşlık nedir?

İlk bakışta zayıflamayı salık veren bir kitabı bir öykü anlatan kurgu bir yapıtla karşılaştırmak, hatta ikisi ortasında kimi iştiraklerin olacağını sav etmek işgüzar bir uğraş olarak görülebilir ancak sanki o denli mi?

Okurlara hoşluğun, uzun yaşamanın, her daim fit görünmenin, memnun ve başarılı olmanın sırlarını öğreten, çoğunluğu uzmanlar tarafından yazılmış kitapları, bayan kahramanlar aracılığıyla kentli “orta sınıf” bayanlara hitap eden ve okuru maceradan maceraya sürükleyen romanlarla ortaklaştıran da Amerikan Ruhu’ndan da daha büyük bir şey olabilir: Çağın Ruhu. Daima keyifli sonları, bireyin kurtuluşunu ve biricikliğini empoze eden ve vefatını ilan ettiği büyük anlatıların cesedi üzerinde tepinen çağın ruhu.

Bu ruh, aslında Dostoyevski’nin Yeraltı Adamı’nın bir buçuk asır evvel o öfke dolu alaycılığıyla ifşa ettiği ruhtur:

“Peki lakin nasıl oluyor da siz, yalnız olumlu, olağan durumların, velhasıl refahın insan çıkarlarına uygun olduğunu böylesine kendinizden emin, böbürlene böbürlene söyleyebiliyorsunuz? Mantığınızın çıkar konusunda yanıldığını hiç düşünmediniz mi? Tahminen de insan yalnız refahı sevmiyor, refah kadar da acılardan hoşlanıyordur. İnsanoğlu için acıların refah derecesinde faydalı olması da mümkündür.”(1)

Yeraltı Adamı bunları diyor ve ekliyordu: “Benim fikrimi sorarsanız, yalnız refahı sevmek ayıptır üstelik.”

Yeraltı Adamı, daima hazzı, memnunluğu, refahı arayan Batılı kanıyı yerden yere vuruyor, hazzın Billur Sarayı’na karşı lisan çıkarma özgürlüğünü savunuyordu. 21. yüzyılda kitapçı raflarını dolduran memnunluk, ölümsüzlük, hoşluk, muvaffakiyet, ün, para vaatlerini görse ne kederi sanki?

Yeraltı Adamı’nın nanik yaptığı hazcı fikir, Theodor Adorno ve Max Horkheimer’a nazaran, çağdaş insanın baht ve vefat karşısında duyduğu kaygının telafisi için gereklidir. İnsanın kendi hayatını idame ettirebilmesi için gerekli kuralların sağlanması, kendine hâkim bireyin ortaya çıkmasına bağlıdır. Kendine hâkim birey, dünyadaki neden-sonuç münasebetlerini açıklayabilmek ve bunları evvelden varsayım edebilmek yeteneğinde olmak durumundadır. Bu yüzden bilgi ve düşünme, hayatta kalmanın aracı haline getirilerek ve sadece hesaplama fonksiyonlarına indirgenerek sonlandırılmıştır. Lakin hayatı koruma etmeye yarayan bilgi ve niyet “kullanılabilir”dir. Bu yüzden mevt korkusu ve kendini müdafaa uğraşı beşerde Adorno ve Horkheimer’ın deyişiyle “aydınlanma biçiminde katılaşan bir tıp ego” oluşturur. Hasılı tüm Batı rasyonalitesinin temelinde mevt ve baht karşısında duyulan “evrensel panik” yatar.(2)

Adorno ve Horkheimer’ın özetlediği Batı rasyonalitesi Tanrı’nın öldüğü bir Aydınlanma çağının eseriydi. İlah ölmüştü, “kendine hâkim birey” de tanrısız bir dünyada yol almaya çalışıyordu. Daha sonra öldürdüğü tanrıyı, bütün melekleri, peygamberleriyle, ermişleriyle birlikte geri çağırıp haz ve memnunluk arayışına ortak edeceğini bilmiyordu elbette. 21. yüzyıl, “aydınlanma biçiminde katılaşan ego”nun eriyip “kişisel gelişme biçiminde katılaşan bir ego”ya büründüğü bir çağdı. Ne de olsa “Katı olan her şey buharlaşıyordu.”

ÇOKSATARLARIN ‘EN HAFİF’ KONUSU OLARAK İNTİHAR

Camus, ideolojinin en önemli konusu intihardır demişti lakin günümüzde şahsî gelişimin en “hafif” bahisleri ortasında galiba intihar. O denli büyük trajediler falan yaşamanıza da gerek yok, bir anda her şeyin birbirinin birebiri olduğu hayattan sıkılıp kendinizi gereksiz hissedip intihar edebilirsiniz. Matt Haig’in, dünya çapında 10 milyon kopya sattığı söylenen romanı “Gece Yarısı Kütüphanesi”nin kahramanı Nora üzere.(3) Nora, her şeyi yanlış yaptığını, verdiği her kararın yanlış bir sonuca yol açtığını, “hayal ettiği şeyden günbegün uzaklaştığını” düşünüp intihar eder ve mevtle hayat ortasındaki Gece Yarısı Kütüphanesi’nde bulur kendini. Kütüphanenin raflarını dolduran sonsuz sayıdaki kitabın her biri Nora’nın mümkün ömürlerini anlatmaktadır. Böylelikle Nora, “keşke”lerinin ne kadar yerinde olup olmadığını görecektir. Bütün mümkün ömürlerine katılır. Her birinde farklı sonuçlar vardır. Nora’nın mümkün hayatlarının anlatımı, Barbie bebeklerin giydirildiği ya da yapay zekâya “Beni York düşesi olarak tasarla” komutlarının verildiği oyunlara o kadar misal ki… Jeolog olarak Nora, ünlü bir pop yıldızı olarak Nora, evli Nora, anne Nora, yüzücü Nora, buzul bilimcisi Nora, ideoloji profesörü Nora… Olasılıklar sonsuzdur. Amerikan düşü üzere. Nora her mümkün hayatı deneyecek, şad kalmadığı takdirde Gece Yarısı Kütüphanesi’ne geri dönecektir. Nora bütün hayatları dener, hiçbirinden mutlu kalmaz. Artık kütüphane yıkılmak üzeredir, seçim yapamamıştır.

Hastanede vefatın kıyısından döndürüldüğünde var olan hayatının bedelini anlar Nora. Globalleşmiş Amerikan Rüyası’nın müsaade verdiği bütün olasılıklar denenmiş, kendini farklı yerlerde, farklı kıyafetlerde, farklı mesleklerde görmüştür. Instagram’da paylaşılan baş döndürücü sahneler, buzullar, yüzme havuzları, okul kütüphaneleri. Parmağın ucunda değişen hayat sahneleri…

Peki Gece Yarısı Kütüphanesi’ni çoksatar sanayisinin bir metaforu olarak okuyamaz mıyız? Haz garantili hikayeler sunan kitapçı rafları. Mümkünse bir gecede okunacak “page turner”lar. Çoksatar sanayisinin iştahlı okurları, tıpkı Nora üzere gereğince sürükleyici bulmadıkları bir hayatı (romanı) rafa bırakacak, “dislike” butonuna basacak, çabucak bir başkasına yöneleceklerdir. Kütüphanenin, yani sanayinin okura vaadi budur: Sıkılmamak. Müşteri memnuniyetinin temel olduğu kütüphanede şad kalınmayan eserlerin iadesi de elbette mümkündür. Çoksatar sanayisinin müellifi da memnuniyetsiz ve can problemine meyyal okurunun ilgisini canlı tutmak için daima üretmek, daima raflara yeni eser sunmak zorundadır. Fildişi Kulesi’ne çekilip entelektüel tefekküre dalma lüksü yoktur artık.

Var olan hayatın kutsanmasıyla biter roman, böylelikle ömrünü pişmanlıklarla geçirmiş ya da geçirecek okura kendinden hoşnut olmanın o büyülü anahtarı verilir. En fazla birkaç saatlik bir vakit diliminde, dünyada hiçbir terapi seansının sağlayamayacağı bir inançla kendi hayatını kutsar insan. Bütün dünyanın sabit kaldığı bir kainatta değişim ve olasılıklar yasasını bu kadar işler kılabilmek için kapitalizmin göz bağcılığına gereksinim vardır ki Gece Yarısı Kütüphanesi’nin fonksiyonu de budur.

Paulo Coelho’nun “Veronika Ölmek İstiyor” isimli romanının kahramanı da uyku hapı içerek ölmeye karar verir. Sıkılmıştır hayattan. 24 yaşındaki Slovenyalı Veronika “komünist rejim devrinde okullarda verilen resmi bilgiler”in tesiriyle hayatın vefatla son bulduğuna inanmaktadır. Veronika komünist rejime karşın “Ya İlah varsa?” sorusunu başının bir yerinde tutacaktır. Ki onu hayata tekrar döndüren de bu soru olacaktır.(4)

Veronika, Lyubliyana’nın dehşetle anılan tımarhanesi Villete’e yatırılır. Coelho’ya (hayır Anlatıcı’ya değil) Veronika’nın hikayesini hastane başhekiminin kızı anlatacaktır. Veronika, Nora kadar şanslı değildir ne yazık ki… Bütün mümkün ömürleri birebir tekdüzelikte, birebir sıkıcılıkta tımarhanenin duvarlarının dışında uzanmaktadır.

HAZ YA DA MEVT YA DA HAZDAN ÖLMEK

Başhekim Veronika’ya intihar teşebbüsünden dolayı kalbinin ziyan gördüğünü, bir hafta içinde öleceğini söyler. Adorno ve Horkheimer’ın kelamını ettiği “evrensel panik” artık Veronika’ya da sirayet etmiştir. Hemşirenin, “Size mastürbasyon yapmamı ister misiniz?” sorusuyla “haz”la tanışacaktır. Vefatın panzehri hazdır ne de olsa.

Tımarhanede astral seyahatler yapan Zedka ile tanışır, içinde sevebileceği diğer Veronika’lar olduğunu keşfeder. Bireyi daima kendinin varyasyonlarıyla avutan bir anlatı kozmosu kelam mevzusudur. Richard Sennett’ın “Kamusal İnsanın Çöküşü”nde mahrem toplumun narsistik öznesi için tanımladığı bir şuurdur geçerli olan: Benliğe nazaran dünya yorumu. “Önemli olan hareket değil, aksiyon hakkında ne hissettiğinizdir” der Sennett. Nora’nın, Veronika’nın ve oburlarının mümkün hayatları da bu hissiyat üzerine konseyidir. Bireyin aksiyonları kamusal alan içerisinde gerçekleşmediğinden, bu aksiyonların “olası” sonuçlarından kelam edilmez bile. Sadece kahramanların aksiyonlar hakkında ne hissettikleri değerlidir. Sıkılıyor muyum, kendimi gereğince değerli hissediyor muyum, rahat mıyım, özgür müyüm, haz alıyor muyum? Bu mahremiyette Sennett’in tabiriyle “kişidışı alakalar başlarsa mana yok olur.” Sennett’in mahrem toplum olarak tanım ettiği kamusal alansız toplum bir manada Henri Lefevbre’nin “yeniden özelleştirilmiş yaşam”(5) tarifine da emsal.(6)

Goethe’nin Faust’u da ölmeyi istemiştir. Hukukçu, alim Faust, dünyanın bilgisini sunan odasında büyü güçlerini kullanacak kadar ustalaşmıştır ve “olağanüstü bir kozmik manzara belirir gözleri önünde”.(7) Marshall Berman’a nazaran, “Tefekkür imgeleri, ister mistik, ister matematiksel (isterse ikisi birden) olsun, göreni pasif bir seyirci durumunda bırakmaktadır.” Bugünün dünyasında gerçekliğe tercih edilen tefekkür imgeleri, Faust için bir yanılsamadan ibarettir. Zira o dirimi, tecrübesi, hayatın kendisini dilek etmektedir. Öylesine tecrübeden mahrumdur ki, öylesine karanlığa gömülmüştür ki intihar etmeye karar verir. Tanrısal bir mucizenin tesiriyle, Faust’un elindeki zehir şişesi yere düşer, Faust kurtulur. Bundan sonra Mephistopheles ile yapacağı mutabakatla o çok özlediği tecrübeye, dirime, özgürlüğe kavuşacaktır. Çağdaş insan kamusal tecrübe için ruhunu şeytana satmayı göze almıştır. “Goethe’nin kahramanı yalnızca kendindekini değil, ulaştığı herkes ve sonuçta onu çevreleyen tüm dünyadaki bastırılmış, muazzam insanî güçleri özgürleştirdiği için tam bir kahramandır” der Berman. Faust intiharın eşiğinden atlayarak gerçek dünyaya, başka beşerlerle karşılaşacağı tecrübelere kucak açar. Nora ve Veronika’nın kendi hayatlarını doğruladığı dünyanın aksisi istikametine.

KAMUSAL ALANIN YOKLUĞUNDA YİTEN TAHAYYÜLLER VE KAHRAMANLAR

İnsanın ölümcül bir can düşüncesiyle da olsa kendinin mümkün versiyonlarını araması nasıl bir efordur? Neden mümkün olan dünyaların, tertiplerin değil de mümkün olan “ben”lerin peşinden sarfiyat insan?

“O [Narsist kişi] tecrübede daima kendi kendisinin bir sözünün ya da yansımasının peşinden koşar, her bir özel bağlantıyı ya da anı kıymetten düşürür, zira kendisinin kim olduğu sorusuna asla kâfi karşılığı alamayacaktır.”(8)

21. yüzyıl çoksatarları 19. yüzyılın zıddı istikametinde yol alırlar. 19. yüzyıl kahramanları, Sennett’in tiyatro sahnesine benzettiği sokakta, öbür öznelerle karşılaşarak, onlarla münasebete geçerek, hareketlerde bulunarak, oburlarının aksiyonlarından etkilenerek bedel yargılarını, kişiliklerini oluşturuyorlardı. Kamusal alan, sınıfa, cinsiyete dayalı tüm tahlillere açık bir sahneydi. Dickens’ın çocuk kahramanları Londra’nın sisli, ürkütücü sokaklarında büyüyorlardı. Jane Austen’ın bayanları denetimli adımlarını meskenin dışına atıyor, bu sayede ekonomik evlilik modeli kılık değiştirip romantik aşk olarak kamusal alanda arzı endam ediyordu. Kamusal alan ilişkisellik ve karakter inşası açısından tahminen bugün Gece Yarısı Kütüphanesi’ni dolduran kitaplardan daha çok “olasılık” ve “özgürlük” vaat ediyordu.

21. yüzyılın başındaki tanınan aşk romanları ise bayanları yine özel alana çağırıyordu. Kamusal alan yüreklere kaygı salmış üzereydi. Zira bu anlatılar, aristokrasinin kendisinden aşağı gördüğü burjuvalara ve personel sınıfına karşı sınıfsal rafineliğini müdafaaya çalışmasını anlatıyordu. Kamusal alan sınıfsal rafineliğin düşmanıydı. Büyük konaklar rafine sınıfın ritüelleriyle bayanları eğitiyordu. Bayanlar, özel alanda aile için yine “terbiye” ediliyordu ve oyun alanı “aile” idi. Meskeni sokaktan ayıran duvarlardan “yabancı”nın sızmaması için romantik aşk da kuzenler ortasında yaşanıyor, bayan konutta başlayan hikayesini konutta bitiriyordu. Kerime Nadir’lerin, Muazzez Tahsin Berkand’ların kuzenler ortasındaki romantik aşkı anlatan kitapları kamusal alan dehşetinin gözle görülür derecede hissedildiği anlatılardı.(9)

21. yüzyıl çoksatarlarında da aslında kamusal alanın yokluğundan kelam etmek mümkündür. Karakterleri yapılandırılmış bir alanda görürüz ekseriyetle. Ruhsal kategorilerin sınıfa, cinsiyete dayalı her türlü kategorinin yerini alması aileyi travma anlatısı için elverişli bir alan haline getirmiştir. TV dizilerinden romanlara kadar her yerde travmalarıyla boğuşan insanları görmek mümkün. Travmalar, travmalar hakkında hissedilenler, travmayı atlatmak için gidilen terapiler… Elbette bu anlatıların, hayatın manasını terapi koltuğunda bulmaya çalışan kentli orta sınıfla direkt kontağı var. 20. yüzyılın aşk romanlarının malikaneleri, büyük konakları, bugünün çok katlı, özel muhafazalı “orta sınıf” sitelerine dönmüş. Aristokrasinin dans ve çay salonlarındaki ritüelleri de şahsî gelişim sanatının icra edildiği ritüellere.

21. yüzyıl anlatısı kamusal alan süsü verilmiş lakin daha çok görüntü oyunlarının yapılandırılmış ortamlarına benzeyen yerlerde, kahramanlarını tekrar görüntü oyunlarından alınmış maniler, makus beşerler, uğraş ve zafer döngüsünün içine atarlar. Haig’in “Hayat İmkânsız” kitabının kahramanı, 70’ini aşmış emekli matematik öğretmeninin hikayesi, dünyadaki “mümkün” tecrübenin fakat paralel dünyalarda olabileceğini gösteriyor.(10) Grace de sonuna yanlışsız gittiği hayatını pişmanlıklarla doldurmuştur. Onun da keşkeleri vardır. İnanılmaz bir tesadüf sonucu, hayatının matematik kadar kesin akışını değiştirmiş, Ibiza’da dünyayı iklim krizinden kurtaracak bir paralel dünyayı keşfetmiştir. Okyanustaki ışıklı ışığın “seçtiği” beşerler, bütün canlıları, hayatı kurtaracak yolu keşfetmişler, Grace yeni yetenekleri sayesinde eski ömrünün pişmanlık sahnelerini tekrar seyretmiş, keşkelerinin beyhudeliğini anlamıştır. Veronika da Nora da Grace de haklıdır. Anlatılar her birinin doğrulanmasıyla biter. Metafizik tecrübeler “gerçek” dünyanın sağlamasının yapıldığı yerdir.

Bugünün çoksatar anlatılarının, bayanları özel alanda terbiye etmeye çalışan 20. yüzyıl başı tanınan aşk romanlarıyla ortak bir yanı var. Karakterlerin ve maksat okur kitlesinin bayanlar olduğu bu anlatılar, bayanların aksiyonlarını, seçimlerini, kendilerini inşa biçimlerini yapılandırılmış özel alanlara sıkıştırıyorlar. 20. yüzyıl başının, bayanları adabımuaşeret romanlarıyla çağdaş zevceler olarak eğiten aşk romanlarının yerini, bugün bayanları şahsî gelişim kitaplarıyla, metafizikle evcilleştiren, seçim özgürlüğünü, tecrübe imkânını paralel dünyalara havale eden 21. yüzyıl çoksatarları aldı. Elbette, bayanlar için bunun manası Amerikan “can-do-ism”inin (yapabilirim) düzmece gücünün ardında görünmez olarak kalmak.

Görünen o ki 21. yüzyılın totaliter rejimleri, teknoloji, sermayenin aç gözlü istilası, kentleşmenin aldığı biçim ve “eşit yurttaş” mevhumunun geçerliliğini yitirmesi, kamusal alanı süratle ayağımızın altından çekip aldı. Siyaseten de kamusal alanın imkanlarının daraldığı bu çağda geçtiğimiz yüzyılda öldüğü ilan edilen müellifin, terapist, ömür koçu, guru olarak dirilmesi kaçınılmaz. Öykünün tam ortasında durup aydınlatıcı bilgi veren Ahmet Mithat Efendi, kamusal alanla, medeniyetle birinci sefer tanışan karilerini bilgilendirmeyi boynunun borcu sayıyordu muhtemelen. Bugünün muharriri da bir yandan hayat hakkındaki tezli romanını okuru için kullanışlı bilgilerle donatırken bir yandan da manevi dünyanın rehberi rolüne soyunuyor.

Çağın ruhuyla kastedilen bu. Sennett’in deyişiyle söyleyecek olursak tahayyül gücü elinden alınmış bir çağın anlatılarını okuyoruz:

“[K]amusal coğrafyanın yaratılması ile toplumsal bir fenomen olarak tahayyül gücünün büyük bir ilgisi vardır. Bir bebek ben olan ile ben olmayanı ayırabildiği vakit sembol yaratma yetilerini zenginleştirecek birinci ve en kıymetli adımı atmış olur: Artık her sembol bebeğin kendi muhtaçlıklarının dünyaya yansıtılması olmak zorunda değildir. Bir kamusal alan anlayışı yaratmak da birebir biçimde bebeklikteki bu ruhsal ayrıştırmanın yetişkinlerdeki toplumsal karşılığıdır ve buna koşut sonuçlar doğurur; o denli ki, toplumun sembol yaratma kapasitesi artar; zira gerçek, münasebetiyle da inanılır olanın tahayyül edilmesi artık hissedilenlerin durmadan benlik tarafından doğrulanmasına bağlı değildir.”

Kamusal alan bireyin kendisi ile toplum ortasındaki sonları belirleyeceği, onun tarafından belirleneceği bir imkânlar alanıdır. Lefevbre’nin de vurguladığı üzere kolektivitenin varlığı ve imkânları ortadan kalktığında kişi, Sennett’in narsisizm ismini verdiği neoliberal bireyciliğin girdabında boğulmaya, daima kendi yansımasının peşinden gitmeye mahkûmdur.

“Faust’un kendisi için istediği, insan varoluşunun her biçimini, memnunluğu, üzüntüsü de içerecek, bunları benliğinin sınırsız büyümesine tabi kılacak dinamik bir süreçtir; benliğin yıkımı bile bu gelişmenin ayrılmaz bir kesimi olacaktır.”

Berman’ın çağdaşlık tahlilinde Yeraltı Adamı’nı ve Faust’u ortaklaştıran da yıkımın özgürleştirici gücüne duydukları inançtır. 21. yüzyıl bireyi ise, Faust’un Şeytan’la yaptığı gözü kara muahedeyi çöpe atıp Cennet Bahçesi’nin ebedi sakini olmak için gökyüzünde Tanrı’yla, yeryüzünde ise terapistler, koçlar, evliyalar, gurular, memnunluk vaatçileriyle yeni bir muahede yapmış görünüyor. Özgürlüğünü yitirme değerine kusursuz Cennet Bahçesi’nde (mutlu siteler?) kalmak, bu yeni dünyanın içinde kendine sunulan bütün rolleri, kimlikleri deneyimlemek daima o tefekkür imajlarının, astral seyahatlerin içinde kalmak. Bayan karakterlere sunulan bu, birkaç saatlik okuma diliminde aldıkları hazzı saymazsak, bayan okurlara da…(11)

NOTLAR:

(1) Dostoyevski, Yeraltından Notlar, çev. Mehmet Özgül, Adam Yayıncılık, 1982.

(2) Theodor Adorno ve Max Horkheimer, Aydınlanmanın Diyalektiği, çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Yayınevi, 1995.

(3) Matt Haig, Gece Yarısı Kütüphanesi, çev. Kıvanç Güney, Domingo Yayınevi, 2022.

(4) Paulo Coelho, Veronika Ölmek İstiyor, çev. Haldun Pamir, Can Yayınları, 2019.

(5) Bu tartışmayla ilgili olarak bu yazıya ve bu söyleşi linkine bakılabilir.

(6) Henri Lefevbre, Gündelik Hayatın Eleştirisi II, Çev. Işık Ergüden, Sel Yayınları, 2010.

(7) Marshall Berman, Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, çev. Ümit Altuğ-Bülent Peker, Bağlantı Yayınları, 1994.

(8) Richard Sennett, Kamusal İnsanın Çöküşü, çev. Serpil Durak, Abdullah Yılmaz, Detay Yayınları, 2002.

(9) Aslı Güneş, “Aşkın İktisat Politiği”

(10) Matt Haig, Hayat İmkânsız, çev. Kıvanç Güney, Domingo Yayınevi, 2024.

(11) Elbette, “vuruş” sayısını tutturma mecburiliği (ki sanırım ihlal etmiş bulunuyorum) bir dolu kitabı ve tartışma başlığını bu yazının kapsamı dışında bıraktı ne yazık ki.