Marx, kapitalist sistemin işleyişini ortaya koyarken metanın ikili tabiatına değinir. Marx’a nazaran metalar kullanım kıymeti ve mübadele bedeline sahiptirler. Burada Marx metaları ikiye ayırmaz. Ortada bir meta ve onun iki istikameti vardır. Bu iki bedel hem birbiriyle ortak hem de birbirine terstir. Kullanım pahası metanın faydalılık özelliğini gösterir ve her toplumsal üretim biçiminde yer alır. Kullanım pahası; giyecek, yiyecek, alet vb olabileceği üzere manevi tatmin sağlayan kültürel eserler de olabilir. Burada değerli olan kullanım kıymetinin şahsî gereksinimi karşılamak üzere üretilmesi ve onu kullanacak bireyde istek uyandırmasıdır. Metanın içindeki öbür kıymet ise mübadele bedelidir. Mübadele pahası ise o metanın pazarda satılma konusu olan bedeli gösterir. Mübadele kıymeti kullanım pahası üzere her toplumda geçerli olmayıp yalnızca kapitalist toplumda geçerlidir. Marx’ın olgunluk yapıtı “Kapital’de” meta incelemesi ile başlayan ve ikiliklerle ilerleyen tahlil paraya, oradan üretime ve tekrar paraya hakikat döngüsel bir formda sarfiyat. Marx, periyodunun klasik iktisatçılarının tezlerini sıkı bir biçimde inceleyerek ve onları aşarak sermayenin gelişme dinamiklerini ortaya koyar. Pekala, 19. yüzyılda geliştirilen bu teorik inşa günümüzde de hala geçerli mi?
Marx, Sermaye ve İktisadi Aklın Cinneti, David Harvey, Tercüman: Esin Soğancılar, 239 syf., Sel yayıncılık, 2021 David Harvey, “Marx, Sermaye ve İktisadi Aklın Cinneti” kitabında bu soruyu şöyle yanıtlıyor: “Şüphesiz bugün kimi bakımlardan demode olsa da Marx’ın tahlilleri bence yazıldıkları devirden bile daha geçerli bugün. Marx’ın vaktinde dünyanın yalnızca bir köşesinde hükümran olan ekonomik sistem şaşırtan tesirler ve sonuçlarla tüm dünyayı kaplamış durumda.”
Marx’ın “sermayeyi hareket halinde değer” olarak tanımlayan tabiriyle başlayan Harvey, sermayenin döngüsünü, tabiattaki hidrolik istikrar aracılığıyla yapıyor. Fakat Harvey’e nazaran bu iki yaklaşımın ortasında kıymetli bir fark mevcuttur. Hidrolojik döngü istikrarlı ve değişmez iken, sermaye döngüsü kesintisiz büyüme halinde bir sarmaldır. Harvey, sermayenin hareket halinde kıymet olmasından yola çıkarak, bu harekette rastgele bir duraklama ya da yavaşlama olduğunda bunun kıymet kaybı olduğuna vurgu yapar.
Marx bedeli “toplumsal olarak gerekli emek zaman” olarak tanımlar. Harvey, pahanın maddi sonuçlar doğuran gayri maddi münasebet olmasına değinir ve Marx’tan sermayeyi sermaye yapanın maddi ögeler olmadığını ve kendi maddi yapısına kayıtsız bir şey olduğunu aktarır. Böylelikle pahanın manasına ait maddi bir temsil gereksinimi doğar. Bu gereksinimi karşılayan şey ise pahanın tabiri ya da temsili olarak paradır. Marx’ın gözünde para yabancılaşmış emek pahalarını temsil ediyordu. “Toplumsal olarak gerekli” Harvey’e nazaran; hem kapitalistlerin hem de işçinin itaat ettiği bir “görünmez elin” ya da hareket yasasının varlığını ima eder. Marx açısından kesin tahlil mübadele bedelinin toptan feshedilmesidir ki bu birebir vakitte toplumsal olarak gerekli emek vakit manasında pahanın ortadan kaldırılmasını da gerektirir.
Harvey, Marx’a atfen “hareket halindeki değerin” yani sermayenin gelecekteki yine üretimini bekleyen tehlike için sermayenin farklı bölümleri ortasındaki uzlaşmaz çelişkiye dikkat çeker ve Marx’ın kullandığı “karşı değer” kavramını geliştirir. Harvey’in anlatımıyla, sermayenin hareketinde yavaşlama olması bedel kaybını yani devalüasyonu gündeme getirir. Sermaye mamul eser halinde donmuş halde kaldıkça sermaye olarak etkin davranamaz. Bu sermayenin olumsuzlanmasıdır. Marx’a nazaran karşı paha, bedelin üzerinde sallanıp duran bir dış tehdit değil sermayenin bünyesinde durmaksızın rahatsızlık veren bir baskıdır. Harvey, “Mal mevcudu yığılırsa, para tam olarak gerekenden daha uzun mühlet atıl kalırsa, üretim sırasında daha fazla stok daha uzun periyot boyunca tutulursa krizler doğacaktır” der. Fakat paranın atıllığından fazla burada stok maliyetleri kıymetlidir. Yani eserin satılamadığı ya da stok bölüm suratının düşük olduğu durumda eserleri depoda tutmanın bir maliyeti vardır. İşletmenin elektrik, yakıt, kira vb mevcut rutin masrafları, değişken sermaye denilen personellik masrafları karşılanmak zorundadır. Münasebetiyle buradaki aksaklık kredi düzeneği yoluyla çözümlenmeye çalışılır. Yani burada paranın atıllığından çok üretim faaliyet döngüsünün devamı için paraya dönüştürülemeyen metaların finansmanı için kredi gereksiniminden kelam edilebilir. Eserlerin satış zorluğunun yani sermayenin hareketinin yavaşlığının sürmesi halinde de alınan kredilerin geri ödenememesinden kaynaklanan kriz ve iflaslar mümkün hale gelebilir.
Harvey aslında borç iktisadı kısmında bu duruma dolaylı olarak değinir. Üretim vakti ile deveran vakti ortasındaki çelişkinin krediyi doğurduğundan bahseder. (Marx Kapital’de para-meta-para döngüsünü açıklarken buna dolaylı olarak değinir. Yani paradan metaya geçiş kolay olmakla birlikte metadan paraya geçmek yani metanın satışı daha güç ve uzun müddette olabilir, bu da kredi gereksinimini gündeme getirebilir.) Ayrıyeten yeni makine yatırımının yapılması ya da makinelerin yenilenmesi için de kredi gereksinimi olabilir.
Marx, borç verilen parayı yani faiz getiren sermayeyi karşı bedel formu olarak görür. Bu durum sermaye bölüm suratının önündeki mahzurların aşılmasına katkıda bulunur. Marx’a nazaran borç gelecekteki kıymet üretimi üzerinde bir hak talebidir ve fakat kıymet üretimi aracılığıyla geri ödenebilir. Gelecekteki paha üretimi borcun ödenmesine yetecek seviyede olmazsa kriz doğar. Marx bedel üretmeyen aktifliğin “karşı değer” kapsamında olduğunu belirtir. Hasebiyle üretken olmayan emek de bu kategoride yer alır. Mesela sirkülasyonda (pazarlama vb) çalışan işçiler artı paha kaynağı olabilir ancak bedel üretmezler. Karşılığı ödenmeyen konut içi emek için de tıpkı durum geçerlidir. Harvey meta üretimi ve mübadelesi dışında alternatif ömür yollarını geliştirmeye dayalı antikapitalist faaliyetleri de “karşı paha politikası” içinde görür. Bedeli yabancılaşmış emek olarak gören Ollman’ın fikrinden yola çıkarak yabancılaşmamış varoluş için sürdürülen politik arayışı kişisel ve kolektif hayatlardaki kapitalist bedel yasasının etkin ve şuurlu olarak reddedilmesini gerektirdiği argümanını öne sürer. Dayanışmacı ekonomiler, anarşist komünler, dine dayalı topluluklar ve yerli toplumsal düzenler kapitalist sistem içinde lakin bedel yasası dışında kalmaya yarayabilir. Bu argümanı kültürel alana doğruda genişletirsek tahminen de kapitalist sistemin ve ataerkinin kilit figürlerinden biri olan aile ve evlilik bahislerinde da bedel bağının dışına çıkılabilir ve bu geleceğin toplumu için de bir örnek teşkil edebilir.
Değerin yeri ve vakti, bedel rejimleri, teknoloji sorunu mevzularında Marksist kuram çerçevesinde yeni gelişmeleri de hesaba katarak tahlilini sürdüren Harvey, kitap boyunca ortaya koymaya çalıştığı sermayenin hareket maddelerinin günümüzde geldiği noktanın “cinnet” durumu olduğuna vurgu yapar. Derida’nın, Marcel Mauss’un Britanya Kolumbiyası’ndaki yerli toplulukların “potlaç” merasimleri anlatısı için yazdığı yorumda kullandığı “iktisadi aklın cinneti” tabirine yer verir. Tüm işçilerin varlıklarını sürdürmek için gündelik gayrette çektiklerinin nedenlerinin ve nasıllarının anlaşılması için “sermaye” kavramının geliştirildiğini öne sürer. Harvey’e nazaran günümüz gerçekliğini anlamak istiyorsak sermayenin nasıl çalıştığının araştırılması asli ögedir. Sermayenin yaşadığımız hastalıklarla hiç ilgisi yokmuş üzere davranmanın bir insanlık bir kabahati olduğunun altını çizer. Günümüz gerçekliğini anlamak onu değiştirmenin de birinci adımını oluşturur.
