Manisa ilinin Sardeis kentini de içine alan ovalık alanını geçip doğuya hakikat ilerlediğimizde Antik Çağ’da Katakekaumene olarak isimlendirilmiş olan ‘yanık ülke’ye ulaşırız. Burası Lydia’nın kuzeydoğusunda yer alan dağlık bir alandır. Burada Sardeis ile uzunluk ölçüşebilecek büyük kentler yoktur. En büyük kentlerinin bile ‘kasaba irisi’ olarak tanımlanabileceği bölgede, çok sayıda köy yerleşimi bulunur.
Bu ücra dağ köylerinde yaşayan, ömrünü çiftçilik, çobanlık ya da dokumacılık yaparak geçiren beşerler, üzerinde bütün akrabalarının isimlerinin uzun uzun sıralandığı mezar taşlarıyla gömülür. Büyük hanelerde, birbirine sıkı sıkıya bağlı aileler içinde yaşayan bu köylüler, MS 1’inci yüzyılda apansızın bize günahlarını anlatmaya başlar. Apansız onların rablerine adadıkları kabartmalı stellerin üzerindeki öyküleriyle karşı karşıya kalıveririz. Birlikte yaşamak zorunda olduğu lakin muhakkak ki pek de anlaşamadığı kaynanasının bedduasını alan bir damadı, komşusunun konutundan bedelli bir taş çalan bir bayanı, yaradanlara hizmetle vazifeli olduğu halde cinsel dürtülerini dizginleyemeyen bir kutsal köleyi tanırız. Sayısı neredeyse 200’e yaklaşan bu adaklarda, insanların hem birbirleriyle hem ilahlarıyla bağlarına dair onlarca hikaye kapalıdır.
2000 yıl öncesinin Manisalı köylüleri bizimle direkt konuşmakta, üstüne üstlük bize en mahrem aile sırlarını anlatmaktadır. Bu, Antik Çağ’da diğer hiçbir yerde ve vakitte karşılaşmadığımız, hayret ve heyecan verici bir durumdur. ‘Konuşan’ metinlerin en pahalı örnekleri olarak kefaret yazıtlarına biraz daha yakından bakalım:
Bu yazıtlar aşikâr bir coğrafyaya aittir ve yalnızca Lydia’nın kuzeydoğusu (bugünkü Kula bölgesi civarı) ve Phrygia’nın buraya komşu olan kısımlarında ve yalnızca MS 1 ve 3’üncü yüzyıllar ortasında karşımıza çıkar. Kabaca, bir hatanın, günahın itirafı ve ilah tarafından affedilmesi emeliyle hazırlanmış adak metinleridir. Standart formüller içermeyen bu metinlerin her birinde farklı cürümler, cezalar ve kefaret biçimleriyle karşılaşabiliriz. Roma periyodu Lydiası’nın kırsalında yaşayan beşerler başlarına gelen bir talihsizlik ya da hastalığı tanrısal bir ceza olarak görmekte ve bu cezaya neden olan günahlarından kurtulmak için muhakkak ritüeller gerçekleştirmekteydi. Bu yazıtlara bir bütün olarak baktığımızda genel olarak, hangi kabahatlerin ve günahların rableri öfkelendirdiğini görebiliyoruz. Öncelikle, bunları bireyler ortasındaki uyuşmazlıklardan çıkan kabahatler ve insanların ilahlarına karşı işledikleri günahlar olarak birbirinden ayırmalıyız.
KIZGIN BİR YARADANIN İNTİKAMI: GÖZ VE MENTAL HASTALIKLAR
Kefaret metinleri içinde kıymetli bir kısmı ilahlara karşı işlenen günahlar nedeniyle adanmıştır ve bu taraflarıyla de bize, devrin dinî inanışları hakkında net bilgiler verir. Öncelikle, bilhassa de göz hastalıkları ya da mental rahatsızlıklar üzere antik tıbbın çaresiz kaldığı hastalıkların, kızgın bir ilahın intikamından diğer bir şey olamayacağına duyulan inanç ile karşılaşırız. Tanrıyı kızdıran günah; ister şuurlu olarak, isterse kazara işlenmiş olsun, bireyde bir kirlilik, murdarlık haline neden olur.
Bu nedenle, kabahatin gerektirdiği cezalandırmaya ek olarak, arınmak için gereken dinî ritüellerin de yapılması gerekir. Kirliliğin, hava, su ve toprağı temsil eden hayvanlar yoluyla uzaklaştırılması tesirli bir sistem olarak karşımıza çıkar. Hakikaten, bir kutsal köle olduğu halde cinsel perhiz uygulamayan ve köyündeki birtakım bayanlarla zina kabahati işleyen Theodoros, bu yolu izlemiştir:
“320 yılının Panemos ayının 12’nci gününde: İlah Zeus ve Büyük Men Artemidorou’nun gönderdikleri vahiy uyarınca: ‘İşlediği hatalardan ötürü, Theodoros’u gözlerinden cezalandırdım.”
“O, bu birinci günahından bir koyun, bir keklik ve bir köstebek vererek kurtulacak.”
“İkinci günah: Nonou’daki rablerin kutsal kölesi olduğum halde, yalnız yaşayan Ariadne ile cinsel bağda bulundum.”
“O, bu kabahatini bir domuz yavrusu ve bir tonbalığı vererek ödeyecek.”
“Üçüncü günah olarak, yalnız yaşayan Arethousa ile cinsel münasebete girdim.”
“Günahkar, bu hatasını bir tavuk, bir serçe, bir güvercin, bir kypros arpa ile karışık buğday, bir prokhos şarap ve bir kypros buğdayla ödeyecek. Ve ayrıyeten hatasından arınmış bir kimse olarak, kutsal çalışana bir prokhos şarap verecek.”
“Zeus’u kendime avukat tayin ettim.”
“Bak! onu işlediği günaha uygun biçimde kör ettim; artık o rableri yatıştırmakla ve yazılı bir taş dikmekle düzgün etti. Meclise danıştıktan sonra artık hoşnutum. Zira stel, tam benim saptadığım günde dikildi. Hapishaneyi açabilirsiniz; mahkumu, bir yıl on ay sonra özgür bırakıyorum.”
Theodoros, bir hierodoulos, yani kutsal köle idi. Kutsal köleler, ilah tarafından tapınağa hizmetle görevlendirilen ve misyonları boyunca kutsal alanda yaşaması gereken köylülerden oluşuyordu. İlah, bayan ya da erkek, genç ya da yaşlı, varlıklı ya da yoksul, herkesi kendisi için çalışmak üzere tapınağa çağırabilirdi. Bu davete uymayanlar ise kesin surette cezalandırılırdı. Kutsal kölelerin asıl vazifesi, ilahın tarım yapılan topraklarını, meyve ağaçlarını ve üzüm bağlarını, bilhassa de tarım yılının ağır vakitlerinde işletmek olmalıydı. Rabbin ya da rahiplerinin tapınağa gelip hizmet edecek insanları nasıl seçtiğini bilemiyoruz. Ancak kimi köylülerin, bu hizmet taleplerine açıkça karşı çıktığını ve bu davetlere karşılık vermediği için cezalandırıldığını yazıtlar yoluyla öğrenebiliyoruz. Örneğin, laza köyünde, MS 119 baharında, Trophime isminde bir bayan hizmet için çağırıldığında gereğince çabuk gelmemiş ve bu yüzden ilah tarafından meczuplukla cezalandırılmıştı:
“Yıl 203 [MS 118/19], Artemisios ayının 6. günü. Artemidoros Kikinnas’ın kızı Trophime, ilah tarafından hizmete çağırıldığında çabucak gelmek istemediğinden, ilah onu cezalandırdı ve delirtti; bu yüzden Meter Tarsene ve Apollon Tarsios’a ve Koresa’ya sahip olan Meis Artemidorou Axiottenos’a sordu ve bana cezayı bir stel üzerine yazmamı ve kendimi rablerin hizmetine kaydetmemi emretti.”
Trophime’nin, günahının kefaretini ödemesi için, sırf cürmünü itiraf etmesi ve bir stel dikerek bunu ilan etmesi kâfi olmamıştı. Bu zorunlulukları yerine getirmesinin yanı sıra, kutsal çalışma mühletinden muaf tutulmadığını ve öngörülen mühlet boyunca kendini allahın hizmetine kaydettirmesi gerektiğini görüyoruz.
TANRILARIN FONKSİYONLARINDAN BİRİ, KÖYLÜLER ORTASINDA ‘ARABULUCULUK’ YAPMAKTI
Kefaret metinlerinde sıklıkla bireyler ortası uyuşmazlıklara ve hırsızlık, gasp, alınan borcun ödenmemesi ya da damat-kaynana arbedesi üzere aile içi tartışmalardan doğan kabahatlere da rastlamaktayız. Bölgenin ilahlarının pratik fonksiyonlarının önde gelenlerinden biri, köylüler ortasındaki dünyevi uyuşmazlıklarda ‘arabuluculuk’ yapmaktı. Seküler mahkemeyi ilgilendirmeyecek küçük kabahatlerde, şahıslar adaleti sağlaması için ilahlara başvuruyordu. Süreç şu halde ilerlerdi: Şüphelenilen bir kabahat üzerine köyde bir tartışma çıkar. Tahminen birkaç domuz kaybolmuş, bir ölçü para çalınmış ya da genç bir adamın delirdiği için zehirlendiği düşünülmüştür. Bazen bir baş kuşkulu vardır. Bu kişi, ağılındaki domuz sayısı apansızın artan biri, her vakit parasız dolaştığı için potansiyel hırsız olarak kabul edilen bir oburu, büyücülükle uğraştığı dedikodusu yapılan bir bayan olabilir. Kuşkulu suçlamayı reddettiğinde ve hata kanıtlanamadığında, ilahlara başvurmaktan öteki deva yoktur. Köyün kutsal alanında birtakım dini ritüeller gerçekleştirilir. Öncelikle, bir şikayet dilekçesi tapınağa bırakılır ve akabinde bir asa dikilerek şüphelinin bu asa önünde yemin etmesi beklenir. Sonra iş allahın kararını beklemeye kalır. İlah da er ya da geç, hatalı tarafa, hastalık, kendisi ya da yakın bir aile üyesinin vefatı üzere dehşetli bir ceza verir. Bu felaketin sıkıntıyı çözdüğü kabul edilir. Cürmü işleyen kişi ya da hayatta kalan akrabaları, tapınağa hem cürmü hem de cezayı kaydeden bir stel dikmekle yükümlüdür. Bireyler ortasındaki hasımlıkları anlatan bu stellere birkaç örnek verelim:
“Meis Aksiottenos’a… Glykon oğlu Hermogenes ve Philoksenos kızı Nitonis şarap konusunda Artemidoros’a berbat davrandıkları için Artemidoros bir (tapınağa) bir şikayet dilekçesi bıraktı. İlah Hermogenes’i cezalandırdı ve o da tanrıyı yatıştırdı ve bundan sonra onu yüceltecek.”
“Azita’ya sahip olan Meter Anaeitis ve Meis Tiamou ve onların güçleri yücedir! Hermogenes ve Apollonios Midas’ın oğlu Apollonios – Azita’dan Demainetos ve Papias’ın üç domuzu Syros Ağılları’ndan uzaklaşıp Hermogenes ve Apollonios’un sürülerine düştüğünde, beş yaşındaki çocukları çobanlık yaparak onları içeri aldı ve Demainetos ve Papias bakmaya geldiğinde, ortalarındaki makul bir düşmanlık nedeniyle bu kabahati kabul etmediler. Böylelikle tanrıçanın ve Tiamos’un efendisinin asası dikildi ve tekrar de kabul etmediklerinden, tanrıça kendi gücünü gösterdi. Ve artık Hermogenes öldüğüne nazaran, karısı, oğlu ve Hermogenes’in kardeşi Apollonios tanrıçayı yatıştırdı ve artık çocuklarımızla birlikte ona tanıklık ediyor ve onu övüyoruz. 199 yılı.”
Bir hırsızlığı ya da şiddet hareketini köyün rablerine karşı işlenmiş bir cürüm olarak kabul eden köy topluluğu, lokal problemlerin tahlilinde polis ya da Roma devletini devreye sokmadan, tapınağa başvuruyordu. Çeşitli dinî ritüeller yardımıyla, tapınakta bir mahkeme oluşturulmaktaydı. Dava dilekçesi sunma, şahitlerin dinlenmesi üzere seküler mahkemelerle hayli misal istikametleri olan bu kutsal mahkemenin yargıcı da yaradandan oburu değildi. Bu lokal rabler, ekseriyetle köyleri ‘kralları üzere yöneten’ ya da bu köylere ‘sahip olan’ olarak tanımlanırlar. Elbette hukuken köydeki herkesin, her çiftlik hayvanının ya da her karış toprağın sahibi olmaları mümkün değildi. Lakin o denli görünüyor ki pratikte bunu talep edebiliyorlardı. Örneğin, Pereudos köyündeki Theoi Pereudenoi ismindeki bir küme rabbin, lokal küçük çiftçiden, iş gücü, para ya da toprak koparmak için günah çıkarma ve kefaret ritüellerini utanmazca kullandığına şahit oluyoruz:
“279 yılının Audnaios ayında. Pereudos (veya Pereudon) Rableri, Agathopous’dan, günlerce (günboyu?) (işe) gelmemesi nedeniyle hesap sordular ve onu gözlerinden çarptılar. (Şimdi) ben, şükrederek (bu steli) dikiyorum.”
“Apollonios, Pereudos’daki Tanrılar’a şehadet eder. Annem bana beddua edince yaradanlara danıştım: Kardeşim Eupelastos’la birlikte, Myrmeks’in satın almış olduğu dam için 100 dinar ödedik. Ayrıyeten ben, Promiasse’de, meşe ağacının yanı başındaki geri kalan asmaların tümü için 50 dinar daha ödedim. İlahlara iki kere danıştım; dileğim yerine geldi. Şükürler olsun!”
Bir tarla ya da bağ, bir sefer rablerin eline geçtikten sonra devredilemez, kutsallıktan çıkarılamaz ve satılamazdı:
“Yıl 183 [MS 98/9], Peritios ayının 18’inci günü. Attalos’un Meis’i, kendi malları yüzünden kendi halkını cezalandırdıktan sonra, ilan eder ki hiç kimsenin toprak mülkünü satmasına ya da teminat olarak vermesine müsaade verilmeyecek. Lakin kendi halkı tarafından yönetilecek ve kendi halkından istediği kadarını alacaktır. Şayet rastgele biri Yaradanın müsaadesi olmaksızın bu talimatlara karşı gelirse, Meis Labanas ile birlikte onu (Tanrıyı) hoşnut etmek için kendi malından harcayacaktır.”
Tanrılar, mahallî mülk satışlarından da vergi talep etmekteydi:
“… Pereudos’taki Meis Labanas ve Meis Petraeites’e: Ankyralı Zenas’ın kızı Ammia’ya, Kallimakhos’un kızı Ammia’dan satın aldığı konut için. Rablerin istediği üzere 72 denarii verdim, bunu Apollonios oğlu Apollonios, Antiokhos oğlu Antiokhos, Publius oğlu Glykon isimli rahipler aldılar.”
Toprak mülkiyeti ile ilgili bütün kefaret stelleri ortasında tahminen de en ilgi alımlı olanı, Tarsi köyündeki Meis Axiottenos kutsal alanında bulunan ve MS 201 yazının başlarına tarihlenen bir metindir:
“Yıl 285 [MS 200/1], Panemos ayının bitiminden evvelki onuncu gün. Merhametsiz Tarsia yaradanına (Theos Tarsios). Severus çelenk için ağacın kesilmesini engellediğinden, ilah onun günahı için kefaret talep etti. Üvey kızları Asiatike ve Iuliane bunu şükranla diktiler.”
Yazıtın üzerindeki kabartmada, solda duran kişi baltayla muhtemelen bir servi olan genç bir ağacın gövdesini keserken, ikinci bir adam (muhtemelen Severus) ağacın öbür tarafında durmakta ve görünüşe nazaran onu durdurmaya çalışmaktadır. İlah Severus’tan servilerinden birini çelenk imali için talep etmişti. Severus’un bu talebi açıkça reddettiği ve bu nedenle bir ya da birkaç tapınak hizmetlisinin gelip onun genç servisini zorla kestiği anlaşılıyor. Allahın ‘merhametsiz’ olarak tanımlanması, sonunda steli diktirenlerin Severus’un kızları olduğu gerçeğiyle birleşince, Severus’un ceza olarak vakitsiz bir vefata maruz kaldığını düşündürüyor. Demek ki rabler insanların yerlerindeki ağaçlar üzerinde de hak talep edebiliyordu.
SADECE İLAHLARIN DEĞİL, KÖYÜN VE HİEROS DOUMOS’UN DA KELAM HAKKI VARDI
Kırsal tapınaklar dinî ve toplumsal manada toplum içinde büyük bir güce sahipti. Tekrar kefaret yazıtlarından öğrendiğimiz kadarıyla, tapınaklar bu gücü tek başlarına ellerinde tutmuyor, köyün öbür kıymetli organlarıyla birlikte çalışıyorlardı. Tapınakta verilen kararlarda yalnızca ilahların değil, köyün ve bir dinî dernek olan hieros doumos’un da kelam hakkı bulunmaktaydı:
“290 yılı, Peritios ayında. Tryphon’un oğulları Ammianos ve Hermogenes, ilahların güçlerini kabul ederken babalarını etkisiz bıraktıkları için cezalandırıldıkları ve babaları merhamet görmeyip öldüğü için, bağışlanmak üzere, rabler Meis Motylleites’e ve Zeus Sabazios’a ve Artemis Anaeitis’e, büyük senatoya ve ilahlar meclisine yakarırlar; köye ve kutsal doumos’a da yalvarırlar. ‘Hiç kimse rableri küçümsemesin’: Birinci yazılı sözü nedeniyle, bunu ilahları överek yazdılar ve adadılar.”
Tanrılar kırsal alanların efendileri olarak tapınım görüyor, bireyler ortasındaki her türlü uyuşmazlıkta yargıçlık yapıyordu. Gitgide güçlenen tapınakların halk üzerindeki maddi ve manevi baskıları da o oranda artmıştı. Pekala, bu tertibe başkaldıran kimse yok muydu? Elimizde, kutsal kölelik hizmetine girmeyi reddeden ya da toprağındaki ağacın ilahın kullanımı için kesilmesine karşı koyan tekil örnekler var. Rabbin boyunduruğuna bir ortaya gelerek karşı koyan bir küme köylüye dair örneğimiz ise toplu isyanların da gerçekleşebildiğini gösteriyor:
“Meis Motylleites’in bir şenliği yapılırken ve o, şenlikten dönerken, kılıçlar, sopalar ve taşlar taşıyan bir kalabalık bazilikaya indi ve kutsal köleleri dövdü ve rablerin heykellerini kırdı ve ne rabler ne de kutsal köleler, hiç kimse derilerini kurtaramadı. Bu adamların ortasında Onesimos Lathyros da vardı ve savaştan ötürü aldığı cezadan kaçamadı; yıllar geçtikten sonra omzundan cezalandırıldı. Ve yaradana inancı olmamasına karşın, hiç kimse tarafından iyileştirilemediğinde, ilah tarafından uygunlaştırıldı. Sonra ikinci bir cezaya, üç gün üç saat boyunca yumuşak kısımlarımdan tutuldum ve ilah tarafından kurtarılmış olarak, kendi adıma ona şükrediyorum ve bunu adadım. Yıl 282 [MS 197/8], Daisios ayının 20. günü.”
Belli ki ilah Men için yapılan bir şenlik sırasında silahlı bir küme insan tapınağa girerek yaradanın heykellerini tahrip etmiş ve kutsal kölelere saldırmıştı. Bu isyanın bastırılmış olduğunu söylememize gerek yoktur sanırım. Saldırganlardan biri olan Onesimos’un, yıllar sonra başına gelen bir hastalığı, geçmişteki saldırısının sonucu olarak görmesi ve kurtuluşunu tekrar tanrısında araması bunu açıkça gözler önüne seriyor. Onesimos’un köyünde hiçbir şey değişmemiş, bu isyan hareketi tahminen de allahın köylüler üzerindeki otoritesini daha da pekiştirmişti. Pekala, buna haklı bir şiddet kıssası diyebilir miyiz?
*Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Bölümü
