Barışçıl görev yolunu kaybedince: Erken Hıristiyanlıkta hoşgörüsüzlük ve şiddet

“Her şeyden evvel, Hıristiyanlara günahların kusurlarını şiddetle düzeltme müsaadesi verilmemiştir.”

İskenderiyeli Klemens

“Alexandria’da filozof Theon’un kızı olan Hypatia isminde bir bayan yaşardı; edebiyat ve bilim alanında kendi periyodundaki tüm filozofları geride bırakacak kadar başarılıydı. Platon ve Plotinus ideolojisinde kendini kabul ettirmişti ve öğretilerini almak için birçoğu uzaklardan gelen dinleyicilerine ideolojinin unsurlarını anlatıyordu. Zihnini geliştirmesi sonucunda edindiği özgüven ve rahat tutumları nedeniyle sık sık yargıçların huzuruna çıkıyordu. Erkeklerin bulunduğu bir ortama girmekten de rahatsız olmuyordu zira fevkalâde saygınlığı ve erdemliliği nedeniyle çoğunlukla erkekler ona hayranlık duyuyordu. Lakin o devirde karar süren siyasi kıskançlığın kurbanı oldu. Orestes’le sık sık görüştüğü için, Hıristiyan halk ortasında, Orestes’in Alexandria patriğiyle uzlaşmasını engelleyenin o olduğu iftirası atıldı. Petrus isminde bir din adamının önderliğinde bir ortaya gelen fanatikler zavallıyı aramaya başlayıp bir yerden meskene dönerken onu buldular ve onu tahtırevanından aşağı atıp Kaisarion isimli kiliseye sürüklediler; orada çırılçıplak soydular ve kiremit/çanak çömlek kesimleriyle onu öldürdüler. Bedenini uzuv uzuv kesimlere ayırdıktan sonra, parçalanmış uzuvlarını Kinaron isimli bir yere götürdüler ve orada yaktılar…”

Evet, bu türlü tanıtır Hypatia’yı ve bu türlü anlatır Sokrates Skolastikos ‘Kilise Tarihi’ isimli yapıtında onun acı sonunu. Günümüzde Hıristiyanların Paganlara uyguladığı şiddete dair bilgi edinmek için nereye baksak karşımıza bu müthiş ve iç parçalayan kıssa çıkar. Pekala, sanki Hypatia yalnızca Sokrates Skolastikos’un öne sürdüğü üzere Mısır Valisi Orestes ve Alexandria Patriği Kyrillus’un ilgilerine karıştığı için mi patrik yandaşlarının nefretini kazanmıştı? Yoksa bir Pagan olması, Pagan kültürüne ilişkin görülen pahalara nazaran yaşayıp onları savunması ve bu fikirleri yayması mı koymuştu onu maksat tahtasına? Onu zalimce linç eden bağnazları kışkırtan din adamı Petrus’un motivasyonunda hangisinin baskın olduğunu söylememiz epey güç. Bununla birlikte olayı gözlerimizin önüne getirmeye çalıştığımızda, Hypatia’yı katleden isimsizlerin o cinnet anına ulaşmalarında inanç temelli bir fanatizmin tesirli olduğu çabucak görülebilir. Dahası günümüze ulaşan birtakım bilgiler onların anlık bir kalabalık değil, organize bir kümenin üyeleri olduklarını gösterir: Parabolani yani Parabolanlar.

‘PERVASIZLAR’ BÜYÜK VEBA SALGININDA ORGANİZE OLDU

Yunancada ‘risk alanlar’ ya da daha anlaşılır biçimde ‘pervasızlar’ manasına gelen bu isimle anılan dayanışma kümesi, birinci kere MS 3’üncü yüzyılda, Alexandria’daki büyük veba salgınında organize olur. Gayeleri hastalara yardım etmek olduğundan ve vebalılarla temas etmek hamasetini gösterebildiklerinden bu türlü isimlendirilmişlerdir. Lakin anlaşıldığı kadarıyla pervasızlıkları yalnızca kendi canlarını tehlikeye atmakla sonlu kalmaz; Hypatia’nın katlinden bir yıl sonra, MS 416’da Alexandria’dan gelen bir heyet Constantinopolis’te İmparator II. Theodosius’a Parabolanların teröre neden olduğuyla ilgili şikayette bulunurlar. Bunun üzerine 416’da onlarla ilgili bir kanun unsuru çıkar (Codex Theodosianus 16.2.42). Sayılarının beş yüzü geçmemesi, Praefectus Augustalis (Mısır valisi) nezaretinde olacakları, zenginlerden, esnaftan ve kentin aşikâr bir bölgesinden seçilemeyecekleri kanun kararına bağlanır. Ayrıyeten bu yasa hususunda kamuya açık toplantılara, mahkemelere ve meclise katılmaları yasaklanmıştır ki bilhassa bu konu onların şiddet aksiyonlarına neden olabilecekleri telaşını gösterir. Buna karşın öbür vakitlerde ve yerlerde, tıpkı İskenderiye Patriği Kyrillus’un yaptığı üzere, dini başkanların onları bir tehdit ögesi olarak kullanmış olduğunu görürüz. MS 418’de hususla ilgili çıkan ikinci bir kanunda (Codex Theodosianus 16.2.43) sayılarının altı yüze çıkarılması ve seçilmelerinin piskoposluğa bırakılmış olması düşündürücüdür.

Parabolanlar öncelikle Hypatia’nın katli ve daha sonra değineceğimiz İskenderiye Serapeum’unun yıkılması üzere Paganizme yönelik şiddetle ilişkilendirilseler de Hıristiyanlığın iç çatışmalarında da uzunluk gösterirler. Alexandria Patriği I. Dioskoros başkanlığında İmparator II. Theodosius tarafından 449’da toplanan ve ‘Haydutlar Konsili’ olarak isimlendirilen 2. Ephesus Konsili’nde Patrik Dioskoros, zıt görüşlü piskoposlara askerler, keşişler ve Parabolanlardan oluşan bir kalabalıkla gözdağı verir.

Dioskoros’un maksadında imparatorun da sevmediği Constantinopolis Patriği Flavianus vardır. Flavianus Arşimandrit Eutykhes’i monofizit itikatı yüzünden heretik ilan etmiştir lakin İmparator Theodosius, Flavianus’a karşı Eutykhes’in tarafındadır. Nihayetinde düzmece konsil gayesine ulaşır; Eutykhes’e prestiji iade edilirken Flavianus lanetlenir ve azledilir. Dahası, Ephesus’ta Alexandria Patriği Dioskoros taraftarı bir küme keşiş Constantinopolis Patriği Flavianos’u döverek vefatına neden olurlar. İki yıl sonra, Khalkedon Konsili’nde işler bilakis döner ve bu kez haydutlar konsilinin lideri Alexandrialı Dioskoros suçlu bulunur ve vazifesinden azledilir. Onun yerine patrikliğine atanan Proterius da birkaç yıl sonra Khalkedon itikatı aykırıları tarafından Alexandria’da öldürülecektir.

Proterius Alexanria’da katledilen birinci Hıristiyan önder değildir. Yüz yıl kadar evvel, MS 361’de Piskopos Kapadokyalı Georgios, imparatorluk memurları Diodorus ve Dracontius ile birlikte linç edilerek öldürülür; cesedi bir deve üzerinde kentte gezdirilir ve en sonunda yakılarak külleri denize savrulur. Yalnız, bu katliamın failleri Constantinus sonrası bir tarih için beklenmeyecek bir kitledir: Paganlar. Birtakım araştırmacılar failler ortasında Piskopos’un berbat idaresinden etkilenmiş Hıristiyanların da olabileceğini söyleseler de evvelki ay tahta çıkan İmparator Julianus’un (Mürted Julianus) Paganlığa dönmüş olması Alexandrialı Paganları cesaretlendirmiş olmalıdır. MS 1’inci yüzyıla kadar uzanan Hıristiyanlara yönelik şiddet olayları sırasında dininden dönmektense can veren ‘şehit’ sevgililere (martyr) ilişkin olduğu düşünülen kutsal emanetler (rölik / leipsanon), Hıristiyanlıkta bir kült sorunu olup, dini merkezlerinin manevi gücünü artırırlar. Bazılarına nazaran Alexandria’daki bu son olayda, Kapadokyalı Georgios ve iki imparatorluk memurunun küllerinin denize savrulmasının emeli onlardan geriye bir şey kalmamasıdır.

Diocletianus ve Galerius periyotlarında Hıristiyanların yaşadığı ‘Büyük Zulüm’ günlerinin acıları bu olay yaşanırken şimdi epeyce tazedir. İmparator Constantinus tarafından MS 313 yılında yayınlanan Milano Fermanı’yla hayatları garanti altına alınıp ibadet özgürlüklerine kavuştuktan sonra dahi tehlike tam olarak geçmez. MS 320-324 ortasında, Constantinus’un dörtlü iktidardaki (tetrarchia) son rakibi olan Licinius muhtemelen Hıristiyanların Constantinus’tan yana olacağı kanısıyla onlara karşı harekete geçer; Amaseia (Amasya) ve Sebasteia’da (Sivas) Hıristiyanları katledip, kiliseleri yıkar. Amaseia Piskoposu Basileus’un ve Sebateia’da kırk Hıristiyan askerin şehit edilmesi bu zulmün en bilinen olaylarıdır. Eusebius Constantinus’un hayatını anlattığı yapıtında (Vita Constantini) Licinius’un geniş bir mezalim başlatmayı planladığını, fakat Constantinus’un bunu engellediğini anlatır.

JULİANUS SON PAGAN İMPARATOR OLARAK TARİHTE YERİNİ ALDI

Hıristiyanlar Constantinus’un galibiyetiyle rahat bir nefes alsalar da oğlu II. Constantius’tan sonra MS 361’de tahta çıkan yeğeni Julianus’un Paganlığa dönmüş bir imparator olması ve tahta çıkışının üzerinden daha bir ay geçmişken üstte aktardığımız Kapadokyalı Georgios’un Paganlarca katledilmesi olayıyla huzursuz günlere son sefer geri dönerler. Julianus, Hıristiyanlara yönelik şiddeti onaylamadığını lisana getirse de Piskopos Georgios’u öldürdükleri için Alexandrialıları kınamakla yetinir, öteki bir ceza vermez. Öte yandan, cürüm işleyen Hıristiyanlara karşı sert bir tavır takınmıştır; Tyche tapınağına yapılan saldırıyı, Caesarea (Kayseri) kentine ağır bir para cezası vererek, lokal kilisenin mallarına el koyarak ve din adamlarını eyalet valisinin buyruğuna vererek cezalandırır.

Daha sonraları bu olaydan Caesarealı Eupsykhios’un şehit edilmesi kıssası doğar. Antiokheia’da (Antakya), Daphne bölgesindeki Apollon Tapınağının ateşe verilmesinden, bu tarafta hiçbir ispat olmamasına karşın mahallî Hıristiyanları topluca sorumlu tutan Julianus, Hıristiyanlara kiliseyi yasaklar ve muhtemelen azap içeren bir soruşturma yürütür. Hıristiyanlar olanlardan ötürü diken üstündedir fakat İmparator Julianus’un klasik Roma kültürünü canlandırma ve yaşatma gayreti çok kısa sürer. Tahta çıkalı şimdi iki yıl bile olmadan Sasanilerle yapılan Samarra Savaşı’nda mızrakla yaralanarak ölür. ‘Mürted’ Julianus son Pagan imparator olarak tarihte yerini alırken ardılları Paganlara karşı uğraşın dozunu gitgide artıracaktır. Hıristiyanlığın imparatorluğun resmi inancı haline geldiği I. Theodosius devrinde Paganizme karşı adeta topyekun savaş başlatılır.

I. Theodosius hükümdarlığının birinci devirlerinde Paganlara karşı nispeten hoşgörülüdür aslında, zira nüfuzlu Pagan yönetici sınıfın takviyesine muhtaçlığı vardır. Tapınakların ya da Pagan heykellerinin yararlı kamu yapıları olarak korunmasını desteklediğini lisana getirir. Hatta saltanatının erken devirlerinde Paganları kıymetli vazifelere atar. Örneğin, Pagan Eutolmius Tatianus’u ‘Praefectura Praetorio Orientis’ (Doğu’nun imparatorluk muhafızlarının lideri) olarak görevlendirir ki bu unvan doğuda imparatordan sonra en güçlü makama aittir. Ancak Tatianus dört yıl sonra MS 392’de misyondan azledilecek, tutuklanıp yargılanacak ve sürgüne gönderilecektir. Constantinopolis Valisi (Praefectus Urbi) olan oğlu Proculus da bir yıl sonra idam edilir. Baba-oğulun trajik sonu her ne kadar siyasi kıskançlık ve komplolarla gerçekleşse de Theodosius’un Paganlara karşı artan hoşgörüsüzlüğü de göz gerisi edilmemelidir.

Kimilerine nazaran Theodosius’un Paganizme bir son verme teşebbüsleri aslında Hıristiyan toplumunun gözünde karizmasını tekrar kazanmak için başlar. MS 390 yılında imparatorluğun Got asıllı Pagan generali Butheric ve adamları Thessaloniki’de (Selanik) halk tarafından linç edilip öldürülür. Buna çok öfkelenen Theodosius, halkı hipodromda toplatır ve Got asıllı askerler yedi bin civarında insanı katleder. Her ne kadar olayın boyutu tarihçiler tarafından tartışılıyor olsa da imparatorun bir Paganın intikamını almak için hatalıların yanında suçsuz Hıristiyanları da katlettiği biçimindeki bir algı ortaya çıkmış olabilir; bunu bilakis çevirme isteği tahminen de İmparator Theodosius’un Hıristiyanlığın zaferinin kahramanı olma uğraşının ateşleyicisi olmuştur…

THEODOSİUS, PAGAN TAPINAKLARININ KAPILARINA MÜHÜR VURDU

MS 391 yılında Theodosius, bir kanunla Pagan kurban ritüellerini, heykellere tapınmayı ve Pagan tapınaklarında ibadeti yasaklar (Codex Theodosianus 16.10.10). Bunu Pagan tapınaklarına hürmet göstermeyi ve tapınaklara girmeyi yasaklayan, yani kapılarına mührü vuran ikinci bir kanun takip eder (Codex Theodosianus 16.10.11). Bu kanunlar ve imparatorun dayanağı ile Pagan kült anıtları ve alanlarının yıkımına ve Hıristiyanlaştırılmasına girişilir. Sonraki yüzyıl boyunca tüm Akdeniz dünyasında yaşanan kilise patlamasında inşa edilen ve kutsal emanetlerle taçlandırılan esas kiliseler ya tapınaktan dönüştürülmüş ya da Pagan kült alanına inşa edilmişlerdir. 5. yüzyılda Hıristiyanlaştırma o kadar kıymetlidir ki, kilise inşa etmek için bir münasebet olarak cemaat gereksinimlerinden evvel geldiği bile söylenebilir.

Bu noktada Alexandria’ya geri dönüp bu sürecin başlamasında değerli bir yeri olan Serapeum’un (Serapis Tapınağı) yıkılışını ele alalım. Yıkımla ilgili ana kaynaklar Sokrates, Sozomenos, Theodoretos, Rufinus ve Eunapius’tur. Rufinus bu olaylarla ilgili en eski, en eksiksiz ve en emniyetli kaynaktır ve olayların bir kilise onarılırken bir yeraltı Pagan mabedinin (Osiris ya da Mithra kültleriyle ilgili) keşfedilmesiyle başladığını söyler. Devrin Alexandria Patriği Theophilos, Paganlara karşı sert hareketlere hazır bir din adamı olarak ve muhtemelen o yıl üstte bahsettiğimiz Theodosius maddelerinin da verdiği teminatla, orada bulunan kutsal objeleri pazar yerinde alaycı bir biçimde teşhir ettirir. Bu saygısızlık, Paganların yansısına ve Hıristiyanlara saldırmalarına neden olur ve çatışmalarda her iki tarafın da kayıpları süratle artar. Sonunda Paganlar, Serapeum’a çekilirler ve burayı bir kale olarak kullanarak etraflarını kuşatan Hıristiyanlara karşı savunmaya geçerler. Nihayetinde Hıristiyanlar galip gelir zira Alexandria’nın önde gelen askeri ve sivil yetkililerinin takviyesine sahiptirler. Theophilus onlara danışır ve onlar da mevzuyu, İmparator Theodosius’a iletirler.

Theodosius bunun üzerine ‘şiddetten sorumlu’ Paganların bastırılmasını, tapınağı teslim etmelerini emreder ve şiddet olaylarında öldürülen Hıristiyanları da şehit ilan eder. Mısır Valisi Romanus ve Eyalet Kumandanı Evagrius Serapeum’un önüne gelerek Paganlara tapınağı terk etmelerini ve patriğe teslim etmelerini emreden fermanı okurlar ve Paganlar tapınağı boşalttıktan sonra, Patrik Theophilus askerlerin de içinde bulunduğu bir kalabalığın başına geçerek tapınağın yıkımını başlatır. İlah Serapis’in devasa heykeli alaşağı edilir, parçalanır ve modülleri tiyatroya götürülerek ateşe atılır. Bu sırada Serapeum’un kütüphanesinin kitapları da yakılır. Theophilus, Serapeum’un bulunduğu yere Vaftizci Yahya’nın onuruna bir kilise ve bir martyrium inşa ettirir ve İskenderiye’deki öteki tüm heykel ve tapınaklar sistematik olarak yıkılarak yerlerine kiliseler inşa edilmeye başlar. MS 399’da çıkan İmparator Arcadius’un fermanı ise Pagan tapınakların yıkılmasını emretmesiyle dikkati çeker: “Kırsal kesitteki tüm tapınaklar rastgele bir karışıklık ya da kaos olmaksızın yıkılsın. Bunların yıkılması ve ortadan kaldırılmasıyla, batıl inançların tüm maddi temeli yok edilecektir” (Codex Theodosianus 16.10.16). Bu sonuncusu ve gibisi tapınak yıkıcı kanunlara karşı, tapınakların korunması davetinde bulunan yasalar olduğunu da belirtmek gerekir. Tahminen de bunlar sayesinde bütün tapınaklar temellerine kadar yıkılmaz. Aphrodisias’taki ünlü Aphrodite Tapınağı üzere kimileri Hıristiyanlaştırmaya tabi tutularak dönüştürülür ve bu kere Hıristiyanlara mabet olurlar. Kimileri ise kullanımının yasaklanması kâfi görülerek ‘Hıristiyanlığın Zaferi’ anıtı olarak harap halde bahtlarına terkedilirler.

ŞİDDETLE TEMEL YÜZLEŞENLER HERETİK YAFTASI YİYENLER OLDU

MS 5-6’ncı yüzyıllarda Paganlar artık bir tehdit değil misyon sorunudur, Museviler de görece inançtadır; şiddetle temel yüzleşen ise heretik (sapkın) yaftası yiyenler olacaktır. Bu mevzuda erken Hıristiyan literatürü epeyce zengindir; heretik kabul edilen itikatlar ortasında Aryanizm, Montanizm, Novatianizm, Monofizitizm, Miafizitizm başı çeker ve MS 325-787 ortasında toplanan ‘̇lk yeḋ ekümeṅ k konsil’ olarak isimlendirilen konsillerin altısı, kimin heretik olup olmadığı üzerine alınan kararlarla ön plana çıkar. Milano Fermanı’yla başlatılan Hıristiyanlığın devlet tarafından teminata alınması çalışmaları, yalnızca zulmün durdurulmasını değil, birebir vakitte ana akımda olmayan Hıristiyanların (heretikler) faal olarak kökünün kazınmasını da içerir. Constantinus’un ardılları bu hususta çeşitli kanunlar çıkarıp hareketlerde bulunmuşlardır ancak İmparator Justinianus son darbeyi vurmakta kararlıdır.

Heretik mezhepler ortasında üst sıralarda yer alan Montanizm ismini MS 2’nci yüzyılda yaşamış bir Frigyalı olan Montanus’tan alır. Hıristiyan olup kendini peygamber ilan etmeden evvel bir Kybele ya da Apollo rahibi olan Montanus’un takipçileri en başından beri heretik olarak tanımlanıp, çeşitli kilise toplantısı ve maddelerle cemaatten dışlanırlar. Yeniden de 6’ncı yüzyıla kadar bilhassa Frigya’da, manastır ve kiliselerinde inançlarını sürdürürler. Her ne kadar kendilerini Hıristiyanlardan saysalar da yalnızca Montanus’un geçersiz peygamberliğine inanmaları bile onları heretikler içerisinde tehlikeli bir noktaya getirecektir elbette. Hakikaten, Justinianus periyodunda, heretiklerle ilgili kanunlarda Manicilerle birlikte en fazla onlara kısıtlama getirildiği görülür (Codex Justinianus 1.5.19-21).

I. JUSTİNUS’UN TAHTA ÇIKIŞIYLA AVCI İOANNES BİRDEN AV OLDU

Tarihçi Prokopius ‘Gizli Tarih’, Efesli İoannes ise ‘Kilise Tarihi’ isimli yapıtlarında Manicilere ve Montanistlere uygulanan zulmü anlatır. Prokopius, azap görüp inançlarından vazgeçmektense kendilerini kiliselerine kapatıp yakan Frigyalı Montanistlerden bahseder ve Justinianus’u cürümler. Bir biçimde onun heretiklere, Paganlara ve diğer inançlara mensup insanlara karşı yürüttüğü çabanın anlamsızlığını, imparatorluğun katliam ve sürgünlerle dolduğunu lisana getirir. İoannes de Constantinopolis’te dinlerinden dönmeyen, ortalarında soyluların ve senatörlerin olduğu Manicilerin Justinianus’un buyruğuyla denize dikilen direklere bağlanarak yakıldıklarını aktarır. Fakat İoannes, Prokopius üzere dini şiddet olaylarına imparatorluğa sürülmüş kara leke üzere bakan birisi değildir anlaşılan. MS 546’da Justinianus tarafından Constantinopolis’te başlatılan Pagan kovuşturmasında insanları azapla konuşturarak ünlü ve soylu -yani siyasi olarak tehdit olabilecek- pek çok Paganı ortaya çıkartır, kırbaçlanıp hapsedilmelerini ve sonrasında zorla kiliseye başlatılmalarını sağlar. Kendisi dört yıl evvel Justinianus tarafından atandığı ve Asia, Caria, Lydia ve Phrygia’da yetmiş bin Paganı Hıristiyan yapıp tapınakları kiliseye çevirmekle övündüğü misyonerlik misyonunda de muhtemelen çeşitli sindirme-korkutma sistemleri kullanmış olmalıdır. Lakin II. Justinus’un tahta çıkışıyla avcı İoannes birden av olur: Yeni Constantinopolis patriği İoannes Skolastikos imparatorun onayıyla Miafizit din adamlarına karşı sert bir zulüm başlatır ve Efesli İoannes azledilip birinci tutuklananlar ortasında yer alır. Zalim artık mazlum olmuştur; Kilise Tarihi isimli yapıtının üçüncü kısmında hapishanede çektiği acıları detaylı bir biçimde anlatır.

Hıristiyanlaştırma, iktidar-kilise-mezhep çatışmaları, itikatta görüş ayrılıkları, Constantinopolis, Alexandria, Antiokheia üzere başat dini merkezler ortasındaki rekabet ve siyaset….

Bunlar Birinci Çağ’dan Orta Çağ’a, Paganizmden Hıristiyanlığa, Roma’dan Bizans’a dönüşümün gerçekleştiği Geç Antik Çağ’da fizikî ve toplumsal şiddete kaynak olan en önemli sorunlardır. Örnek olaylarda görüldüğü üzere ister yansımanın kendisi ister katalizör olsun inanç, Akdeniz dünyasındaki büyük değişim çağında başroldedir. Artık aidiyet hissinin verdiği güvenlik hissinin Roma vatandaşı ya da falanca kentli olmaktan çok Hıristiyan cemaatin üyesi olmakla yaşandığı o dünyada öbür türlüsü beklenebilir mi? Doğal ki halkın temel ömür motivasyonunun bu olduğunu gören iktidar sahipleri ve kanaat başkanları de Hıristiyan inancını kendi moral pahaları ve ülküleriyle bütünleştirme ve kitleyi artlarına alıp üniter yapıyı sağlamlaştırma işlerine koyulurlar. Bunun için inançta birlik sağlanmalı, İmparatorluğun resmi ve dengeli bir itikatı olmalıdır. Dini başkanlar felsefi problemleri kilise ve iktidarı bütünleştirecek formda çözmelidirler. Mezhepler çemberin dışına çıkmamalı, başları karışanlar ve başları karıştıranlara gerçek yol gösterilmelidir.

Elbette hiçbiri tatlı lisanla, güler yüzle olmaz. Maalesef bütün insanlık tarihi boyunca olduğu üzere bu periyotta de toplumsal tansiyonlar barışçıl yollarla çözülememiş, şiddete başvurulmuştur. Demek ki büyük değişim kimyasının ana bileşeni olan Hıristiyanlığı Romalılara anlatan Pavlus’un şu kelamlarına kulak veren olmamış:

“Kötülüğe kötülükle karşılık vermeyin. Herkesin gözünde düzgün olanı yapmaya dikkat edin. Mümkünse, elinizden geldiğince herkesle barış içinde yaşayın. Sevgili kardeşler, kimseden öç almayın; bunu Tanrı’nın gazabına bırakın. Zira şöyle yazılmıştır: Rab diyor ki, “Öç benimdir, ben karşılık vereceğim”. Düşmanın acıkmışsa doyur, susamışsa su ver. Bunu yapmakla onu utanca boğarsın. Berbatlığa yenilme, berbatlığı uygunlukla yen.” Romalılar 12:17-21

*Doç. Dr. / Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü