İnsanların ve memelilerin hayatında uyku, vazgeçilmez bir gereksinim. Fakat bu muhtaçlık, paradoksal bir formda, hayatta kalmayı tehdit edebiliyor. Uyku sırasında tetikte olma yetimiz azalıyor, bu da bizi avcılara karşı daha savunmasız hale getiriyor. Pekala, böylesine riskli bir duruma neden bu kadar bağlıyız? Bilim insanları, uykunun temel bir biyolojik fonksiyonu olduğunu düşünüyor, lakin tam olarak neden gerekli olduğu sorusu hâlâ gizemini koruyor.
Glifatik sistem, yakın vakitte keşfedilen ve beynin ‘temizlik ekibi’ olarak isimlendirilebilecek bir atık temizleme düzeneğidir. Beyindeki çözünebilir proteinlerin ve metabolitlerin tesirli bir biçimde temizlenmesini sağlayan bu sistem, astroglial hücreler tarafından oluşturulan özel perivasküler (damar çevresindeki) kanalları kullanır.
Bu sistemi, bir su arıtma tesisine benzetebiliriz. Beyin, gün boyunca metabolik faaliyetleri sırasında birçok atık eser üretir. Glifatik sistem, bu atıkları toplar, beyin-omurilik sıvısını (CSF) kullanarak kanallar boyunca taşır ve sistemin dışına atar. Bu sistem, bilhassa merkezi hudut sisteminin (CNS) sağlıklı işleyişi için kritik ehemmiyete sahiptir. Astroglial hücrelerin bu süreçteki rolü de epey kıymetlidir; bu hücreler, perivasküler kanalları oluşturarak sıvı akışının düzgün bir biçimde yönlendirilmesini sağlar.
Glifatik sistem, sadece beyin sıhhatini korumakla kalmaz, tıpkı vakitte Alzheimer üzere nörodejeneratif hastalıkların önlenmesinde de kilit bir rol oynayabilir. Zira bu sistem, toksik proteinlerin (örneğin beta-amiloid) birikmesini önler. Değişik olan şu ki, bu sistem uyanıklık sırasında neredeyse büsbütün dururken, uyku sırasında azamî düzeyde çalışıyor. Fareler üzerinde yapılan deneylerde, beyin-omurilik sıvısının (CSF) uyku sırasında beyne girişinin uyanık haldeyken yüzde 90 oranında azaldığı görülmüş. Bu, glifatik sistemin çalışmasında şuur durumunun ne kadar tesirli olduğunu ortaya koyuyor.
Uyku ve uyanıklık durumları ortasındaki farkın, beynin arındırıcı düzeneğini nasıl etkilediğini anlamak için yapılan bir öbür deneyde, doğal olarak uyuyan fareler ve anestezi altında olan fareler karşılaştırılmış. Sonuçlar, iki durumda da glifatik sistemin benzeri halde etkin olduğunu gösteriyor. Bu, uykunun glifatik sistemi çalıştırmak için özel bir ortam sağladığını ve beynin, gün içinde biriken nörotoksik atıkları temizlediğini düşündürüyor.
Birçok çalışma, uykunun hafıza konsolidasyonunu desteklediğini ve bu durumun tipler ortası rekabet için kıymetli olabileceğini gösteriyor. Fakat bu tek başına kâfi bir açıklama değil. Enteresan bir biçimde, beynin güç metabolizması uyku sırasında yalnızca yüzde 25 oranında düşüyor. Yani uyku, sadece güç tasarrufu için değildir.
Peki, glifatik sistemin bu hassas kontrolü nasıl gerçekleşiyor? İşte burada, nörotransmitter norepinefrin devreye giriyor. Norepinefrin, uyanıklık sırasında salgılanan ve bizi etrafımıza hassas kılan bir kimyasal. Lakin bu kimyasal, birebir vakitte glifatik sistemi baskılayan bir rol üstleniyor. Araştırmalar, norepinefrin tesiri azaltıldığında glifatik aktivitenin uykudaki düzeylere yakın bir seviyeye çıktığını gösteriyor. Yani norepinefrin, beynin temizlenmesi ve dinlenmesi ortasında bir geçiş anahtarı üzere çalışıyor.
Bu sonuçlar, uykunun yalnızca dinlenme değil, birebir vakitte beynin sağlıklı işleyişini sürdürmesi için bir paklık devri olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Beyin, bu periyotta yalnızca günlük yüklerini sıfırlamakla kalmıyor, birebir vakitte gelecekteki fonksiyonelliğini de garanti altına alıyor. Yani uyku, düşündüğümüzden çok daha fazlası; aslında bir yenilenme ve tamir vakti. Bu bilimsel keşifler, neden uyumamız gerektiğini anlamak için bir kapı aralıyor. Artık, uykusuzluğun neden bu kadar ziyan verici olduğunu daha düzgün kavrayabiliriz.
Çeviren: Selin Akdemir
Kaynak: https://sivilbilim.com/beynimiz-nasil-dus-alir/
(ALINTI)
