Biyolojik olan ile zihinsel ve kültürel olanın kesiştiği noktada konumlandırdığı psikanalizin, öbür pek çok disiplinle bağlantı kurduğunu (kurması gerektiğini), bu disiplinin bireyi topluma şartsız uyumlu hâle getirmek üzere bir maksadı bulunmayacağını ve asla bir burjuva hayalinin peşine takılamayacağını söyleyen Alenka Zupančič, ideolojiyi ve psikanalizi birbirine yaklaştırdığı görüş ve metinleriyle tanınıyor. Cinsellik Nedir? başlıklı incelemesinde şöyle diyor: “Psikanaliz (Freudcu-Lacancı çizgisinde), başka şeylerin yanı sıra ideoloji içinde değerli, direkt yankılar uyandıran çok kuvvetli bir kavramsal icat da olmuştur. İdeoloji ile psikanaliz ortasındaki müsabaka, çağdaş ideoloji içinde en bereketli inşaat alanlarından biri olup çıkmıştır. (…) Ancak, psikanaliz ile ideoloji ortasındaki müsabakanın her ikisi için de çok ilham verici ve bereketli bir inşaat alanı olduğu ortaya çıkmasına rağmen, bu alandan uzak durmak son vakitlerde her iki alan için de gittikçe parola (veya moda) hâlini almıştır. Felsefeciler, saf ideolojiyi ve özellikle ontolojiyi yine keşfetmiştir; yeni ontolojiler üretmekle meşgulken olsa olsa aşikâr bir tedavi pratiğine karşılık gelen mahallî bir kuram pek ilgilerini çekmez. Öte yandan psikanalistler de kendi kavramlarının ‘deneysel’ (klinik) nüvesini yine keşfetmekle meşguldür, ki hepsi bunu kimi vakit kutsal kâseleri üzere sunmayı sever, kendilerinden öteki hiç kimsenin temas etmediği en son gerçek üzere.”
Biliyorum, ancak tekrar de…, Alenka Zupančič, Çeviren: Barış Engin Aksoy, 120 s., Metis Yayınları, 2024 Zupančič’in yaptığı şeylerden biri, hem kanonlara hem de “efendilerin” telaffuzlarıyla birlikte, absürtlüğe dikkat çekerken kavramların tepetaklak edilmesine karşı çıkmak. Dahası, faydacılığın ve hesapçılığın ömürde açtığı gedikleri yeniden ideoloji ve psikanaliz iştirakiyle açıklamak.
Zupančič, zamanımızdaki yüzeyselliğe gülerek isyan ederken eleştirdiği iki söz, az önce bahsi geçen gedikleri büyütüyor: “Felsefe yapmayı bırak da işini düzgün yap” ve “felsefe yapmayı bırak da hayatın keyfini çıkarmaya bak.”
Prodüksiyonlarla şekillenen, kişiyi mutsuz ve huzursuz eden her şeyin paranteze alınarak çabucak herkesin uyumlu ve mevcut sistemin hizmetkârı hâline getirilmek istenmesiyle gittikçe sığlaşan çağımızda Zupančič, bölünmüşlükten ve baskılanmışlıktan bahsediyor. Bunun bir adım ötesinde ise hazzın, tüketim dileğinin ve ahengin yerine hakikati koyuyor; uyumsuzluğun ve verimsizliğin ömrün bir modülü olduğunu, hayatın vaizsiz ve vaazsız da yaşanabileceğini hatırlatıyor.
Zupančič, vaktimizde karar süren ve hayatımızı etkileyen bulanıklığın, bize korkmak, inkâr etmek, görmezden ve bilmezden gelmek için kapılar açtığının farkında. Üstelik akıntısına kapıldığımız sürat ve yüzeysellik, gerçeklerin eğilip bükülmesini de komplo teorilerinin ağına düşmeyi de hayli kolaylaştırıyor. Hâliyle kayıtsız kalmak, yok saymak, değersizleştirmek, inkâr etmek ve bilmezden gelmek için kâfi sebep bulmak işten değil. Öteki bir deyişle kaçınma ve bilmezden gelme, farkında olsak da olmasak da ömrümüzün merkezinde.
Zupančič, inkârın ve bilmezden gelmenin ortasına politik ve toplumsal manada nasıl sıkıştırıldığımızı; bahsin yaşamsal ve patolojik boyutlarını da hesaba katarak anlatırken bir uyanış daveti yapıyor Biliyorum, ancak tekrar de… başlıklı kitabında.
KANDIRILMA VE YANILMA İHTİMALİNİN YAKICILIĞI
Zupančič, bilmezden gelmenin ve inkârın, kapitalizmi yüceltme ve yükseltmeye kendini adamış tekno-bilime yönelik mantıksız güvensizlikle ilgili olduğunu söylüyor. Hasebiyle kelam konusu durum, aslında kapitalizme dair kuşkuya denk geliyor. Muharririn tabiriyle bu, “kapitalizme vekâleten yapılan bir suçlama” ve inkârdan öte, bilmezden gelmeyle yakından bağlı.
Kâbus misali krizlerin ve olayların da görmezden ve bilmezden gelmeyi tetiklediğini anımsatan Zupančič, ahenk sıkıntısına, uyanış ve düş ikilemine ağırlaşıyor. Kabullenmenin ve görmezden gelmenin, yeni duruma ve “yeni gerçekliğe” ahenk sağlamayla at başı gittiğini belirtiyor.
Lacan’ın “gerçekliğe alışıyoruz, hakikati bastırıyoruz” kelamına atıf yapan Zupančič, bilmezden gelmenin, bastırmanın çok özel bir hâli olduğunu hatırlatıyor: “Bilmezden gelme, bir şeyin ortadan kaybolmasına yol açmaz, o şeyin tabiatını ve manasını değiştirir, tesirler. O şeyi gerçek olmaktan çıkarır.” Bu bağlamda gerçeklikten kaçınmanın bir gibisi olarak “deja vu” (sahte hatıra) ve “yeni bir şey değil canım bu, birebirini kaç kere gördük” tabiriyle biçimlenen olup bitenin eşi görülmemişliğinin bilmezden gelinmesine dair örnekler veriyor. Bir de mevtten çok, “bir şeyin ödümüzü koparması” yani endişe sıkıntısı var: “En azından günümüz bağlamında, kaygının kıymetli bir öbür toplumsal boyutunu göz gerisi ediyoruz tahminen de: Kandırılma korkusunu, tahminen kasıtlı ve sistematik bir kandırmacaya maruz kalma korkusunu. Özellikle komplo teorilerinde ön plana çıkıyor bu ancak daha da öteye uzanıyor. Saf olmamak, enayi yerine konmamak birincil önceliğimiz üzere görünüyor sık sık. Şöyle demeli tahminen: (Belli bir gerçek hakkında) kandırılma ve yanılma ihtimalimiz, kelam konusu gerçeğin kendisinden ve sarsıcı boyutundan daha çok ilgilendiriyor bizi.”
‘FANTEZİ SALGINI’
“Ama tekrar de”nin nevrotiklerin beğenilen sözü hâline geldiğini söyleyen Zupančič, onların yanlışsız olmadığını bildiği şeye inanmayı, iç ve dış çatışma yoluyla münasebetiyle çeviri ve yer değiştirmeyle başardığını hatırlatıyor. Nevrotikler, bilginin kendilerinde yarattığı travmayı eski bir alışkanlıkla aşmaya çabalıyor: İşin doğrusunu bilmek yerine, “otoritelerin” söylediklerine inanmayı tercih ederken rastgele bir yanlışlamaya başvurmadan hayatlarını sürdürüyorlar. Müellif, bu noktada düştüğü bir notla sıkıntıyı daha anlaşılır kılıyor: “Bilimsel otorite (bilimsel olarak otorite) kuşkuya, yanlışlanabilirliğe ve daima sorgulamaya dayalıyken bilimin toplumsal otoritesi farklı bir sorun; (körü körüne) inanca ve inanca dayalı olması bakımından klâsik otoriteye çok daha yakın düşer. (…) Son periyotta bilimin toplumsal otoritesinin çökmeye başlaması, basitçe (gerici) inançların yükselmesine bağlanabilecek bir gelişme değil; çünkü kelam konusu toplumsal otoritenin kendisi de ‘gerici’ inanca benzeri bir şeye (bilime bilim olduğu için duyulan güvene) dayalı. (…) Bilimin toplumsal otoritesini kaybetmesinin nedeni kapitalist dünya sisteminin ve buna ilişkin dinamiklerin içkin ve değerli bir kesimi olması. Bunun derecesi gittikçe artıyor, çünkü araştırmaların finansmanını birçok vakit (kamu çıkarını temsil eden) devlet değil, özel çıkarların peşinden giden özel şirketler sağlıyor. Evet, sıkıcı ve kestirim edilebilir bir cevap bu: Kapitalizm. Tam da bu kapitalist dinamik, bilime duyulan güvensizliği, bilimin toplumsal otoritesinin çöküşünü besliyor ve birçok vakit legalleştiriyor.”
Zupančič’e nazaran bugünkü hayatî problemlerin kaynağında, kapitalizmin sarsıcılığının bilmezden gelinmesi yatıyor. Başka bir deyişle satın alamayacağı hiçbir şey bulunmayan tuhaf bir cazibeli güç ve sembolik bir otorite hâline gelen parayla kurulan çarpık ilginin sumen altı edilmesi…
Buralardan geçerek bilmezden gelmeye ulaştığımızda Zupančič, oyun alanında kaldığını söylediği bilginin, “içeriği inkâr edilmese de gerçekliğinin kaybolduğunu” anımsatıyor. Bu yolun sonunda “her şeyi bilen”, “kimsenin enayisi olmayan” ve bilgiyi aksi manada fetişleştiren şahıslarla müsabakanın uzak bir ihtimal olmadığını söylüyor.
Zupančič’e nazaran bu kesim, komplo teorilerini çılgınca buluyor ancak mesela iklim değişikliğine bağlı ekolojik krizlere karşı bilmezden gelmenin hoş bir örneğini oluşturmakla kalmıyor, hakikatin üstünü örterek kamusal alanı ve siyaseti etkileyen, gerçek ile palavrası birbirinden ayırmayı engelleyen “fantezi salgınını” besliyor. Daha doğrusu, bunun beslenmesine bir biçimde katkıda bulunuyorlar.
Zupančič, bazen görmezden geldiğimiz ve bilmezden gelerek derinleştirdiğimiz, inançlarla ve komplo teorileriyle harladığımız krizlerden bahsediyor çalışmasında. Etrafımızı saran vahim olaylar karşısında “elimizden geleni yaptığımızı” düşünerek hakikati bastırmaya, inkâra ve bilmezden gelmeye hapsolduğumuzu hatırlatıyor. İşte bu durumdan kurtulmanın lakin yüzeyselliğin çekimine kapılmayı engelleyecek bir uyanışla mümkün olduğunu savunuyor.
