Okurlar İsa Balcı’yı Taze Yasin Davası (2015), Roni (2017), Bisikletçi (2018), İnek (2020) ve Ahmet (2023) kitaplarıyla tanıyor. Taze Yasin Davası, Bisikletçi ve Roni keskin müşahede gücüne dayanan politik hikayelerden oluşurken İnek, Rusya’da geçiyor. İsa Balcı’yla yapılan söyleşiden(1) öğrendiğimiz kadarıyla müellif, ülkede olup bitene gereğince ilgi göstermediğini düşündüğü edebiyat kamusunun, topluma yabancılaşmasına reaksiyon olarak bu yolu seçmiş. Bisikletçi’de yer alan hikayeler bir çocuğun ağzından, çocuk bakış açısıyla yazılmış, bu yanıyla müellifin başka hikayelerinden ayrılıyor. Çocukluk dünyasına has masumiyeti ve berbatlığı birlikte ele alan, mizah dozunun, hüznün ağır olduğu bir kitap.
İsa Balcı hikayelerinde dikkat çeken birinci öge çoğumuzun fark etmediği ya da göz ucuyla bakıp geçtiği ayrıntıları görünür kılmadaki başarısı. Bu muvaffakiyet okurun kayıtsız kalamayacağı mizahi lisanla birleşince hayli değişik ve keyifle okunan metinler ortaya çıkmış. Yakıcı bir olayı anlatırken tebessüm ettirebilen müellif, yakıcı olmayan durumlarda kahkaha attırabilecek anlatı maharetine sahip. Klişe üzere gelse de ağlatmanın güldürmekten güç olduğu söylenir, ben de bu fikri paylaşırım. Gülmeyi, şöyle içten bir kahkaha atmayı neredeyse imkânsız hale getiren bir ortamda yaşıyoruz. Epey acının içinde güldürebilmeyi başarması müellifin mizahı araçsallaştırmasıyla ilgili. Mizah estetik bir direnme biçimi olarak kullanılagelen araçlardandır fakat mizaha yatkın kalemlere seçkin rastlıyoruz.
Ahmet, İsa Balcı, 53 s., OKB56 Yayınları, 2024 Yazarın öne çıkan bir başka özelliği, yazının başında değindiğimiz politik hali. İsa Balcı politik sıkıntıları kıssalarında yan öge olarak değil bizatihi metnin asıl sıkıntısı olarak kurgulamış, ağıza almaktan bile imtina edilen isimleri, olayları, olguları hikayeleştirerek, gerçeği edebiyatın imkanlarıyla tekrar yorumlamış. Tüm metinlerinde, sınıf ayrımının kalmadığını ileri sürenlerin tersine, hayata bakış ve algılayışımızın sınıf temelli olduğunu incelikle gösteriyor. Müellifin -neredeyse- küfürsüz lisanı dikkate paha. İstanbul’un çeperinde geçen hikayelerini, hikaye şahıslarını göz önüne aldığımızda anlatı aracı olarak küfrü şuurla reddettiğini ileri sürmek yanlış olmaz.
İnsan psikolojisinin zenginliği edebiyat için tükenmez materyal olmakla birlikte, insanın yaşadığı etraftan yalıtılmış bir canlı olmadığı gerçeğini göz önünde bulundurmak gerekli. Kapitalizm dininin hükümran olduğu bu çağ, tüm yeni alışkanlıkları ve ritüelleriyle çok değil yirmi otuz yıl öncesinin ömür biçimini, alışkanlıklarını yerle yeksan ederken, dönüşüm doğal seyrinden uzaklaşarak baş döndürücü bir hâl aldı. Yitirdiklerimizin yerine yeni alışkanlıklar inşa etmeye bile fırsat bulamadık. Entelektüel ilgi ve merak azınlığa özgülenirken, kesintisiz biçimde maruz kaldığımız enformasyon yığını hiçbir bilgiyi özümsememize müsaade etmiyor. Gereğince üzülemediğimiz üzere gereğince sevinemiyoruz hiçbir şeye. Anılarımıza yenilerini eklememiz giderek zorlaşırken, mevcut anılar süratle soluyor. Hatırlamanın uğradığı paha yitimi karşısında aşikâr bir yaşın üzerinde olanlar şaşkın. Edebiyat bu çağın öncelikleri ortasında değil ne yazık ki, inatla ve ısrarla okumaya yazmaya devam etsek de edebiyatın uğradığı kıymet yitimine mahzur olamıyoruz. Edebiyatın varlık nedeni ya da kimin tarafından nasıl alımlandığı, nitelikli edebiyat, vasatlık üzere olgular sık sık gündeme gelirken, umutsuz olmak istemesem de edebiyatın tehdit altında olduğunu düşünüyorum. Edebiyatın toplumu dönüştürme ya da birazcık olsun etkileyebilme gücü elinden alınmıştır. Bu durumu, sırf, çağın dinamikleriyle açıklamaya çalışmak kâfi olmaz kanısındayım. Edebiyatın indirgendiği alan ve mananın bunda hissesi var. Ülkemiz özelinde, 12 Eylül sonrası yaşanan gelişmelerden, apolitik toplum yaratma uğraşından edebiyat da hissesini aldı. Toplumsal problemler edebiyat dışına itildi. Meğer kitaplar belleğin inşasında, hafızanın tazelenmesinde, toplumsal dinamiklerin çözümlenmesinde dönüp dönüp baktığımız araçlar değil miydi? Şu itirazı işitir üzereyim, okur sayısı hiçbir vakit istenen seviyede değildi, aslında edebiyat geniş kitlelerin odağında olmadı. Çocukluğumu düşündüğümde herkesin konutunda hiç olmazsa üç beş roman olduğunu, gençlerin çizgi romanlar ve mizah mecmuaları aracılığıyla okurlukla bağ kurduğunu, insanların gazete okuduğunu anımsıyorum. Kolay aşk romanlarının yanında İnce Memed ya da Minyeli Abdullah’ı gördüğümü de. Beşerler okurluktan bugün olduğu kadar uzak değildi, şimdilerde ilkokuldan sonra tek bir kitap okumadığını söyleyen insanların sayısı çoğunlukta. Kitaplar ve okurluk süratle toplumun gündeminden düşerken tahminen optimist bir önerme olacak fakat bağın tekrar kurulması için direkt hayatın içinden üretilmiş, okuru yakalayabilecek, ilgi cazip, kısa ve manalı metinlere gereksinim var. İsa Balcı’nın hikayelerinin bu perspektifte de okunabilirliğe uygun olduğunu ileri sürmek yanlış olmaz. Müellifin hikayeleri her bölümden okura hitap edebilir, kendini nitelikli okur olarak görenlerin edebi zevk alabileceği hikayeler okurluk alışkanlığı olmayanları da yakalayabilecek ögelere sahip. Yalınlığı, gerçekliği, hayattan besleniyor oluşu, açısı muzip bakış açısıyla dengeleyebilmesi bu ögelere örnek olarak sıralanabilir.
Terry Eagleton edebi metinlerde bedeli ele aldığı yazısında “Derin ve karmaşık eserler edebi liyakat için uygun adaylar üzere görünse de karmaşıklık kendi içinde bir kıymet değildir. Bir yapıtın karmaşıklığı ona direkt ölümsüzlük kazandırmaz.”(2) görüşünü ileri sürer. Bir metin ne kadar karmaşık ve sıkıntı okunursa o kadar kıymetlidir görüşünün tabir edilmeye bile gerek görülmeden sessiz bir kabulle benimsendiği edebiyat ortamında, yalın ve problemini direkt tabir eden metinler her an takaza edilebilme, yüzeysel bulunabilme riskiyle karşı karşıya. Vakit zaman hepimiz emsal tavır sergilemiş olabiliriz. Tekrar Eagleton’dan hareketle, “Daha evvel gördüğümüz üzere, pek çok eleştirmen yeterli sanatın dengeli sanat olduğunda ısrarcıdır. Bu görüşe nazaran en başarılı edebiyat yapıtları kendi içinde ahenkli bir bütünlük kuranlardır.”(3) savını takviyeler biçimde tutarlılık ve bütünlük bir edebiyat yapıtının pahasını belirleyen ölçütler ortasında sıralanabilir. İsa Balcı hikayeleri gerek üslup gerek husus olarak bütünsellik ve tutarlılık sergiliyor. Anlatılan beşerler misal şartlarda yaşamış, benzeri meselelere maruz kalmış, misal telaşlardan huzursuz. Hatta Bisikletçi kitabında yer alan hikayeler istense roman bütünlüğüne sahip olabilir.
Yazarın son kitabı Ahmet(4) “Paramparça olmuş hayatın kıssası lakin ufak tefek modüller halinde anlatılabilir.” (Rilke) epigrafıyle başlıyor. Böylece okuru, anlatının modüllü yapısına hazırlamak istiyor muharrir. Kitabın isminin Ahmet olduğuna bakmayın, Ahmet ana karakterin ismi değil, kitapta ismi birkaç kere geçen biri. Çabucak buradan İsa Balcı’nın kitaplarına isim verirken farklı bir tutum sergilediğini belirteyim. Kitap isimlerinin içerikle ilgili ipucu vermesi ya da okurun ilgisini uyandırması beklenir, çoğunlukla afili isimler seçilir. İsa Balcı Roni’ye yeğeninin ismi Roni olduğu için bu ismi vermiş, kitapta Roni isminde bir hikaye yok mesela. Muharririn kitabın isminden çok içeriğinin değerli olduğunu göstermek istediğini ya da edebiyat kelam konusu olduğunda “babamı bile tanımam”cı ciddiyetle dalga geçtiğini ileri sürebiliriz.
Yeniden Ahmet’e dönecek olursak sevgilisinden ayrılmış, yalnız yaşayan, hayatı ve insanları gözlemleyen, söylemek istediklerini karşısındakine söylemekte zorlanan, içinden konuşan, daha çok içinde yaşayan bir karakterin ağzından yazılmış incelikli, şaşırtan, sürükleyici, zekice yazılmış, yer yer şiirsel ve metaforik kesitlerle ilerleyen bir anlatı. Bu kesitlerden kimi beş satır kimi bir sayfayı biraz geçiyor. Ayrıyeten her kesite bir isim verilmiş. “Kış böyledir! Daima bir dün olma hali”, “Sen beni bir kırlangıç olarak doğursaydın”, “Bugünü iptal ettim”, “Dübel”, “Marangoz” vd. Başlıklardan kimileri çağrışımsal, kimileri da anlatılan kısmın içinden seçilmiş bir obje ya da ayrıntıdan ibaret. Hayatın kolay üzere algılanan yanlarıyla ontolojik telaşların iç içeliğini vurgular nitelikte. Gündelik hayat, ontolojik ve politik olanla sentezlenerek estetik bir bedele dönüştürülmüş. Örneğin “Yaşam meczuplukla vefat ortasında bir rüyadır!” dedikten çabucak sonra “Elektrikler gitti.” ya da “Salı günlerinin ismi mavi olabilirmiş.” üzere şiirsel bir tabirin çabucak gerisinden “Geçen salı Ahmet ağabeyi hastaneye yatırdılar. Çarşamba sabah; insanın çocukluğu oyuncak üzeredir, kırılır ve tamir edilmez. Çarşamba öğlen, insan kent içinde daha çok sigara yakıyor.”
Özgün benzetmelere, tabirlere çokça rastlanıyor Ahmet’te, alıntıladığım şu birkaç örnekten yola çıkarak okuru nasıl bir metnin beklediği konusunda fikir sahibi olunabilir: Adamın birinin yüzü yanık kablo kokusuna benzerken oburu sigara gibidir. Büyüyünce çizgi sinema olmak isteyen bir arkadaş vardır ya da bazı beşerler daima italik konuşur, kendilerine ilişkin fikirleri yoktur, Amerika, yüzde otuzu yere tüküren adam, Allah inancı zayıflayanlara anneleri gül reçeli yediriyor sanki.
Ahmet ömrün saçmalıklarıyla absürt gerçekliğin harmanlandığı incelikli bir metin. Muharrir evvelki hikayelerinde rastladığımız anlatı özelliklerini korumakla birlikte bahis ve üslup olarak farklılaşmış. Bireyin dünyasına ve o dünyayı oluşturan dış ögelere bu defa büyüteçle bakmış. Yeniden siyaset var; siyasi vaatlerle dalga geçiliyor, karakter oy kullanmayacağını söylüyor, Seyahat direnişi, On Ekim Gar katliamı, konut baskını yapan polisler, darbe Türkçesi olsa da bir yandan gelincik tarlalarına ne olduğu sorgulanıyor. “Ucu yırtık parayı bakkala yutturacağım” diyen kahramanımız çabucak sonrasında “Beni bir salyangoz kabuğuna sarıp, bahçeye bırakıp köye gitmişti annem” diyor. Okuru bir uçtan öteki bir uca savurmayı biliyor İsa Balcı. Emma Goldman’ın şu kelamlarını anımsadım yazdıklarını okurken; “Ben, doğup büyümedim; ‘yoğruldum’. Hayatla birlikte, hayatın her alanında, düşe kalka yoğruldum.”(5) İsa Balcı hayatın içinde, İstanbul’da, Çayan Mahallesi’nde yoğrulmuş, yazdıkları bu kaynaktan besleniyor. Beslendiği kaynağı edebiyata kanalize etmeyi başarırken kendine has bir edebi alan da açmış. Karakterleriyle İsa Balcı’nın ortak noktaları var şüphesiz; yoğruldukları ortam tıpkı, benzeri kaygılara, ortak duyarlıklara sahipler. İsa Balcı’nın sorunsalı kurmacadan önde tutan tercihi kuşkusuz okurda da karşılık bulacaktır.
NOTLAR:
(1) https://sugibidergi.com/2021/11/05/isa-balci-cunku-yasam-politiktir/ (son erişim tarihi 10.10.2025)
(2) Teryy Eagleton, Edebiyat Nasıl Okunur, çeviren: Elif Ersavcı, İrtibat Yayınları, s.204.
(3) A.g.e.,s.205.
(4) İsa Balcı, Ahmet, Klaros Yayınları, 2023
(5) Emma Goldman, Dans Edemeyeceksem Bu Benim İhtilalim Değildir, Çeviren: Necmi Bayram, Sel Yayınları, s.2, 2006.
