NEDİR BU ‘RİTÜEL’ DEDİKLERİ?
Sadece doğaüstü ile alakalı bir fenomen olarak görülen çok sınırlayıcı bakış açısından her türlü standartlaştırılmış insan ve hayvan davranışını ritüel olarak gören geniş tanımlamalar ortasında kendisine bir yol bulmaya çalışan ritüelleri öteki davranış şekillerinden ayırt etmek için birtakım ölçütler kullanılabilir: Ritüeller, biçimseldir, yani stilize, tekrar edici ve klişeleşmiştir. Beşerler, bunları özel (kutsal) yerlerde, muhakkak vakitlerde uygular. Ritüeller, oyunlara misal; oyunların izleyicileri, ritüellerin iştirakçileri olur. Ritüeller, yıllar ve nesiller uzunluğu tekrarlanarak, kalıcı iletilerini, yerleştirmek istedikleri bedel ve hisleri harekete çevirir. Manalı aksiyonlardır; bir durumla/sorunla başa çıkmanın, çatışmayı çözmenin yolu olarak icra edilirler. İnsan kelam konusu olduğunda, ferdî olarak uygulandıklarında bile kolektiftirler; zira gelenek tarafından reçete edilirler. Ritüelleri ‘toplu olarak gerçekleştirilen bir çeşit büyü’ olarak nitelendirmek yanlış olmaz zira geleneklerin, toplumsal kuralların transferini sağlarlar; bir endişe, acı ya da istek durumuna ortak olma, paylaşma duygusu yaratarak kümesi bir ortada meblağlar.
RİTÜELLER SANATIN BİRÇOK KISMINI İÇEREBİLİR BAZEN DE ŞİDDET …
Ritüeller; içlerinde şov sanatlarından şiire, müzikten büyüye, tıbbi bilgiden estetiğe pek çok ögeyi barındırdıkları üzere ‘şiddeti’ de barındırabilirler. Şiddet en genel manasıyla bir canlının fiziksel/psikolojik istikametten ziyan görmesiyle sonuçlanan hareketler için kullanılır. Şiddet bir ritüel içinde gerçekleşiyorsa ona ritüelik /ritüel şiddet denir. Canlılar, ritüelik şiddete öbürleri tarafından maruz bırakılabilir ya da kimi inanç sistemlerinde ve insan özelinde olduğu üzere şiddeti kendi kendine, kendi eliyle uygulayabilir. Burada özne ‘şiddet’ değil ‘ritüelin’ kendisidir. Şiddet vardır, gerçektir ama hedef değil araçtır. Bu durumu Hitit Anadolu’sunun ‘kurban’ anlayışı üzerinden ele alabiliriz.
BİN İLAHLI VAKİTLER: ANADOLU’NUN HİTİT ÇAĞI’NDA DİN
Anadolu ve Doğu Akdeniz’deki hayatı üç yüzyıldan fazla denetim eden Hititler ile ilgili bilinenlerin büyük kısmı Hattuşa hafriyatları sırasında ele geçirilen çivi yazılı dokümanlara dayanır ve bu dokümanlar resmi devlet arşivi niteliğindedir. Bu evraklardan yola çıktığımızda, Hitit hükümdarlarının ana vatanları olan Çizgisi ülkesinden daha geniş bir bölgeye hakim oldukları, MÖ 13’üncü yüzyılın sonlarında kurdukları vasal devletler ağı sayesinde Anadolu’nun birçok ve Suriye’nin kuzeyini dahil ederek en geniş sonlarına ulaştıkları anlaşılıyor. Tıpkı dokümanlar, krallığın çekirdek bölgesinde, kendilerini Nesili/Neşalı olarak tanımlayan Hititlerin dışında bölgenin yerli halkı Hattiler, Hint-Avrupa ana lisanlarını konuşan Luviler ve Palalıların da bulunduğunu, çekirdek bölge dışında kalan Hurrilerin MÖ II. bin yılın ortalarından itibaren fikir ve inanç sistemlerinin transferi konusunda Anadolu ile Suriye-Babil ortasında köprü görevi gördüğü bilgisini de veriyor. Görünen o ki Hitit dini, farklı tarihlerde, tıpkı ve yakın coğrafyadaki farklı uygarlıklardan beslenmiş; farklı kültik katmanlardan oluşmuş bir sistem.
Bu sistemi besleyen ana damar, coğrafyasına uygun olarak tarıma dayalı bir hayat usulü. Tarım ve hayvancılığa dair hayat şekli, kozmolojiden, ilahların hiyerarşisine; mitolojiden büyü, fal, kehanet ve şenliklere kadar dini meydana getiren tüm bileşenlere sirayet etmiş görünüyor. Hitit din anlayışında cihan bir süreç ve onu işleten ilahlar ile beşerler ortasında kati bir ayrım yok. Her iki varlık çeşidi de birbirinden bağımsız olmalarına karşın varlıklarını sürdürebilmeleri için gerekli olan hayvan ve bitkilerle bir ortada yaşıyor. Kainatın işleyişinden sorumlu olan panteonun baş rableri Fırtına İlahı ve Güneş Tanrıçasıdır ki ikisinin de büyüme ve rahmetle münasebeti güçlüdür. Tapınım takviminde belirleyici olan da ülkenin bolluğu ve refahı. Organize tarım ve hayvancılığa dayalı bir ömrü temel almış bir krallığın ritüelleri ya da görkemli merasimleri; saymakla bitmeyen ilah ya da tanrıçaları (Hatti’nin Bin Tanrısı), günümüz insanına her ne kadar uhrevi ve gizemli ögeler olarak görünse de aslında, beslenme, kuşağın devamlılığı, çalışma, üretme, rahmet ve sıhhat özcesi hayatta kalma ve hayata tutunmak için gerekli araçlar.
Eski Yakın Doğu dinlerinde insan ilah bağlantısı, hizmetkar-efendi, kral-tebaa ortasındaki ilgiye misal. Hitit anlayışında da ilah, efendiye buyruklar verir, bu buyruklar kutsal yasalar haline gelir ve insanların yazgısını belirler.
Kutsal yasalar rabbin buyruklarının yazıya dökülmüş halidir. Tanrı-efendi münasebeti, insanların hayatta kalabilmesi ve hayatlarını idame ettirebilmesi için yerine getirmeleri misyon ve sorumlulukları da belirler. Dua da efendi-hizmetkar bağlantısından doğmuş bir pratiktir. İlahlar mutlu edilirse insanlara rehberlik eder, onları korur ve gözetir. Hizmetçi, efendisine; tebaa hükümdarına sahip çıkmalıdır ki bu da Hititler’deki kurban olgusunu açıklar: İlaha muhtaçlığı olan her şeyi en harika biçimiyle sunma muhtaçlığı…
‘TANRILAR KURBAN İSTİYOR’: HİTİTLERDE RİTÜEL İÇİNDEKİ ŞİDDET
Kutsalı teskin/memnun etme gayesiyle gerçekleştirilen ‘kurban etme’ hareketi sırasında uygulanan ‘kan akıtma, yakma, vurarak öldürme, modüllere ayırma, kesme’ üzere süreçler ritüelik şiddetin açık göstergeleri ve bu süreçlerin hepsini dört bin yıl öncesi Anadolu’nun ‘Bin Tanrılı’ halkı Hititlerin uyguladığını yazılı ve arkeolojik evraklarla tasdiklemek mümkün.
Tanrı ile ilişkilendirdikleri/Tanrının yardımına muhtaçlık duydukları her türlü durumda; tanrıyı mutlu etmenin en tesirli aracı olarak gördükleri ‘ona en sevdiği hayvanların kurban olarak sunulması’ pratiği Hitit arşivinde çabucak bütün metin çeşitlerine yansımıştır. Metinlerin yanı sıra tasvirli sanat yapıtlarında ve kaya kabartmalarında da kurban sunularının tasvirleri yer alır.
“Hattuşa’da, kral ya da kraliçenin ilah olduğu ‘büyük kayıp’ gerçekleştiğinde, ondan sonra büyük, küçük hepsi içme kamışlarını çekip alırlar ve ağlamaya başlarlar. Onun ilah olduğu gün de o gün de o denli yaparlar: Düzgün cins bir çift sığırını onun ‘ruhuna’ kurban ederler ve ayak ucunda onu keserler ve o denli söylerler: “eğer ki sen (nasıl) olduysan, işte bu (kurban) da birebir halde olsun ve ‘ruhunu’ da bu sığırınki (gibi) aşağı bırak!”
Hititlerde günümüz Anadolu alanındaki üzere en yaygın olarak tercih edilen kurbanlık hayvanlar koyunlar, keçiler, inekler ve küçükbaş hayvanlardır. Lakin yazılı evraklardan köpek, eşek, at yahut çeşitli kuş tiplerinden oluşan hayvanların da kurban edildiğini biliyoruz.
Kurbanın cinsiyetinin ilahların cinsiyeti ile eşleştirilmiş olması da epey enteresandır. Yani rabler için erkek, tanrıçalar için ise dişi hayvanlar kurban ediliyordu. Bir renk sembolizmi de kelam konusu: Siyah/ koyu renkli hayvanlar yeraltı rablerine kurban edilirken, açık renkliler gök rablerine kurban ediliyordu. Yeni doğmuş olanlar, bir hasadın/ürünün birincisi ise en kıymetli kurbanlık olarak sunuluyordu. Kurban olarak ayrılmış hayvanların niteliği o kadar değerliydi ki bu hayvanların kesilmeden evvel daha zayıf olanlarla değiştirilmesi mevtle sonuçlanan büyük bir hataydı. Kurban edilecek hayvanın ilah heykelinin önüne getirilmeden yani ilahın karşısına çıkarılmadan temizlenip süslenmesi de yaygındı. Takdim edilen kurbanın, sahip olunanların en düzgününden en güzelinden seçilmesi, temizlenmesi ve süslenmesi ile verilmek istenen bir bildiri vardı: ‘Tanrıya değer takdiri’.
Mircae Eliade’nin altını çizdiği üzere ritüel, ‘gerçekte olanın kutsal bir modeli ve prototipi’ idi. Kurban ritüeli ya da kültü de bu durumun en yeterli örnekleriydi. Kurban, hükümdara ödenen vergilerden modellenmiş bir çeşit geri ödemeydi. Hititlerde kurban kelam konusu olduğunda bir sayı sembolizminin olduğu da söylenebilir. Üç-yedi-dokuz-on iki-otuz kurbanlık sözleri bu durumun göstergesidir.
Hititlerde rabbin karşısına çıkarılan semiz hayvanların kesildiği yer rastgele bir mahal değil muhakkak noktalardı: Sunak ya da huwaşi taşı. Sunaklar, özünde allaha adanmış olanın sergilendiği kutsal alanlar ve kutsallıkları yapılan icraattan kaynaklanıyordu. Kesim süreci sırasında hayvanın boynundaki atardamarın amaç alınması kurban ve kan ortasındaki bağlantıyı ‘kan fetişizmi’ni gösteriyor. Kan akıtma üst yahut aşağı tarafa gerçek olabiliyor. Buradaki taraf sembolizminin gök/gökyüzü ilahları, yer/yeraltı rablerini tabir ettiğini düşünen bilim insanları var. Kurban edilmiş hayvanın iç organları, göğüs ve kürek kemiği ekseriyetle pişirilmeden ilahlara takdim edilirken geride kalanlar merasimin iştirakçileri için hazırlanan ziyafette kullanılmak üzere görevlilere teslim ediliyordu. Burada dikkat edilmesi gereken konu kurban etinin tanrı/lar ve merasim iştirakçileri ortasında paylaşılmış olma durumuydu. Bu durumun kıymetli bir anlamsal karşılığı var: ‘Kurban olarak seçilmiş yani kutsallaştırılmış bir varlıkta sahip olduğuna inanılan gücün ilah ve beşerler tarafından içselleştirilmesi’
Hititlerde ilahlar için eti yenilmeyen hayvanların kurban edilmesi de yaygındı. Bu hayvanlar çoklukla büyü ritüelleri kapsamında kurban edilirdi. Örneğin, siyah bir köpek yavrusunun kurban edildiği bir ritüelde uygulayıcının, meyyit yavruyu gömerek hastanın necasetini de gömmeye çalıştığı anlaşılıyor. Bu ritüelde, köpek yavrusu muhtemelen, yeraltı rablerini yatıştırmak için seçilmiş görünüyor.
Köpek yavrusunun dışında, rabler için hazırlanan öteki adaklar ortasında somun ekmek, bira, siyah kuzu ve siyah oğlak da var. Bu çeşitten öbür bir ritüel, orduda, salgına karşı gerçekleştirilmişti. Bir adet keçi, domuz ve köpek yavrusunun Heptad için kurban edildiği ritüelde ise ilahlara üç sefer bira ve şarap sunulmuştu.
Hititlerde kesme dışında yakma yoluyla kurban etme pratiği de vardı. Yakılan kurbanlar, kesilip etleri ilahlara sunulan yahut kutsal ziyafette yenilip bitirilen kurbanlardan farklıydı. Yakarak kurban etme hareketine daha çok büyü ritüellerinde rastlanır ve bu kurbanlar ambašši olarak isimlendirilirdi. Bu ritüeller çoklukla gün doğmadan ya da alaca karanlıkta gerçekleştirilirdi. Hayvanlar canlı ya da öldürüldükten sonra yakılabilirdi. Yakılma sürecine en fazla maruz kalan hayvanların ise kuşlar olduğunu söyleyebiliriz.
GELELİM SONUCA: RABLER KURBAN (MI) İSTİYOR?
Eski Çağ dünyasında kurban, ritüel olarak uygulamada farklılıklar gösterse de ortak paydada birebir motivasyondan hareketle gerçekleştirilir: ‘Seçilmiş bir varlığın kutsal olan için feda edilmesi’. Bu ‘feda etme’ mantığının art planında ilahların kurban talebinden fazla pragmatist bir aklın varlığı kendini gösterir: İlahlardan talep edilecek sıhhat, rahmet, huzur, zafer… Ve tüm bunlar kraliyetin münasebetiyle tebaanın menfaati içindir! Topluluğun kurban üzerinden kendini garantiye alması o kadar güçlü bir maksattır ki bu durum ortada apaçık bulunan şiddetin topluluk üyeleri tarafından normalleştirilmesine neden olur. Rene Girard, bu durumu ‘günah keçisi’ olgusu ile kavramlaştırır. Günah keçisi sistemi sürecinde, şiddeti uygulayan kişi/grup negatif gücünü, yani krizin tüm sorumluluğunu kurbana aktarır. Bu, bir çeşit toplumsal rehabilitasyondur lakin kendi içinde bir paradoks içerir: Şiddeti önlemek için öteki şiddete başvurulması. Üstelik ‘günah keçisi’ yalnızca arkaik devirlere ve antik çağlara ilişkin bir fenomen de değildir. Orta Çağ Avrupası’nda cadı avı; daha yakın tarihlerdeki Nazizm ya da günümüzdeki yabancı düşmanlığı üzere olgularla tarihin her devrinde her coğrafyada biçim değiştirerek varlığını sürdüre gelmiştir.
*Prof. Dr. / Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Kısmı, **Doç. Dr. / Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
