Kaynaklardan buzdağlarına insanlığın anlam haritası
Hans Blumenberg, 20. yüzyılın en kıymetli Alman düşünürlerinden. Çağdaşlık, metaforlar ve mitler üzerine yaptığı derinlikli çalışmalarıyla bilinse de bilhassa insanın mana arayışı, mitlerin ve metaforların fikir dünyasındaki rolü üzerine ağırlaşmıştır. Blumenberg, çağdaşlığın dinî fikre bir alternatif olarak değil, onun bir uzantısı olarak anlaşılması gerektiğini savunur. O’na nazaran beşerler, kaotik bir dünyada mana bulma gayreti içindedir; bu nedenle mitler ve metaforlar, hayatı anlamlandırmanın vazgeçilmez araçlarıdır. Öte yandan metaforlar, insan niyetinin hudutlarını aşmasına imkan tanır ve bu istikametiyle bilimden sanata kadar her alanda kanıyı şekillendirirler. Hans Blumenberg’in teorileri özetle ideoloji, tarih ve edebiyat üzere disiplinler ortasında köprü kurma argümanında.
Kaynaklar, Irmaklar, Buzdağları, Hans Blumenberg, Mütercim: Murat Kaymaz, 272 s., Ketebe Yayınları, 2024 Blumenberg’in Kaynaklar, Irmaklar, Buzdağları isimli yapıtı, metaforlar üzerinden insan kanısının derinliklerine inen kapsamlı bir çalışma. Blumenberg, bu kitabında metaforların fikir tarihindeki rolünü ve insanın dünyayı anlamlandırma gayretindeki değerini vurguluyor. O’na nazaran, metaforlar yalnızca lisanın süsü değil, niyetin de yapı taşlarıdır. Onlar, soyut kavramları somut imgelerle söz ederek, insanın karmaşık fikirleri anlamasına yardımcı olurlar. Bu bağlamda, suyla ilgili metaforlar, bilhassa “kaynaklar”, “nehirler” ve “buzdağları” insanın bilgiye, kültüre ve bilinçdışına dair anlayışını şekillendirir.
Kaynak (quellen) metaforu, bilginin yahut kültürel bedellerin başlangıç noktasını temsil eder. Blumenberg, bu metaforun tarih boyunca nasıl kullanıldığını ve farklı düşünürler tarafından nasıl yorumlandığını inceler. Bilhassa, bir bilginin kaynağına inme dileği, insanın hakikati arayışındaki temel dürtülerinden biridir.
“Kaynak metaforu bilhassa analitik ve yapısal, sedimentatif ve kapatıcı olmak üzere öbür kalıplardan çoğunlukla dışlanır. Örtülü ve engellenmiş, kapatılmış ve tıkanmış olması gereken ve salt kendi iç kudretiyle aksi deneyim katmanlarını kıramayan bir şey dışarı akmak üzere özgür bırakılır.” (s.79)
Akıntı (ströme) metaforu, bilginin yahut kültürel tesirlerin vakit içindeki akışını ve yayılımını simgeler. Blumenberg, bu metaforun, bilginin dinamik tabiatını ve vakitle nasıl evrildiğini anlamada kritik bir rol oynadığını belirtir. Akıntılar, bilginin durağan olmadığını, daima bir hareket ve değişim içinde olduğunu gösterir. Buzdağı (eisberge) metaforu, bilinçdışının yahut görünmeyen derinliklerin simgesidir. Blumenberg, bu metaforun, insan şuurunun yalnızca yüzeyde görünen kısmının ötesinde, derin ve keşfedilmemiş katmanlara sahip olduğunu tabir ettiğini savunur. Buzdağının su üzerindeki küçük kısmı, şuurlu zihni; su altındaki büyük kısmı ise bilinçaltını temsil eder.
Blumenberg, metaforların yalnızca edebi araçlar olmadığını, birebir vakitte niyetin ve ideolojinin temel ögeleri olduğunu ileri sürer. Onun “metaforoloji” ismini verdiği yaklaşım, metaforların tarihi ve kültürel bağlamlarını inceleyerek, insan kanısının evrimini anlamayı gayeler. Bu bağlamda, su metaforları, insanın bilgiye, kültüre ve kendine dair anlayışının derinliklerini keşfetmede kıymetli bir araçtır. Sonuç olarak, Blumenberg, genel olarak insanın varoluşsal durumunu ele alırken, mana arayışının ve bilginin merkezde olduğunu savunur. İnsan, dünyayı anlamlandırmaya çalışan bir varlıktır ve bu süreçte mitler, metaforlar ve kıssalar en güçlü araçlardır. Blumenberg’e nazaran, çağdaş insanın karşı karşıya olduğu krizlerin birçok, mana üretme sistemlerindeki dönüşümlere dayanır.
“Madde akışının, atomların rastlantısal dolaşması ve iç içe geçmesinin sonucu olan dünyalar hâline gelmesi için olması gereken şey, uzaydaki tüm doğal akışı ebedi değişmezliğinden koparan çok küçük bir sapmadır -yine, kozmik bir idea olarak hareketteki en saf doğrusal yasalılık ideali- kendisinin çok derecede bozulmasına, en kesif düzensizliğe kadar, akışın en ufak bir mahzurundan geçen her ırmak yolunda olduğu üzere bu akışı bir girdaba dönüştürür.” (s.145)
“İnsanlık Tarihinin Metaforları” alt başlığıyla okurla buluşan Kaynaklar, Irmaklar, Buzdağları, Hans Blumenberg’in metaforların niyet tarihindeki rolüne dair derinlemesine tahliller sunduğu değerli bir yapıtı. Ulrich von Bülow ve Dorit Krusche tarafından hazırlanan yapıtı lisanımıza Murat Kaymaz çevirmiş. Özellikle su metaforları üzerinden insan şuurunun ve kültürünün farklı taraflarını keşfeden Blumenberg, metaforların fikrin şekillenmesindeki kritik rolünü göz önüne seriyor. Kaynaklar, Irmaklar, Buzdağları ideoloji ve dilbilim alanlarında çalışan araştırmacılar kadar, insan niyetinin derinliklerine ilgi duyan herkes için de pahalı bir kaynak. Âlâ okumalar…
