Kültür Bakanlığı’nın ‘Anne’ temalı sergisine tepki: ‘Nazi rejimi de kadınları annelik rolüne özendirdi’
İZMİR – Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 2025 yılını ‘Aile Yılı’ ilan etmesinin akabinde Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, ‘anne’ temalı bir stant düzenlemeye karar verdi.
Annelik, anne, çocuk, şefkat, rahmet, doğurganlık, hamilelik üzere konuları bahis alan her türlü kültür varlığından oluşturulacak standın mayıs ayı içinde açılması planlanıyor. Bu nedenle Bakanlık tarafından, müze müdürlükleri ile kontrolünde faaliyet gösteren özel müzelere ve koleksiyonculara kayıtlarında bulunan ‘anne’ temasına uygun tüm yapıtların süratli bir halde Genel Müdürlüğe bildirilmesi konusunda talimat verildi.
2025’in Aile Yılı ilan edilmesi ve Kültür Bakanlığı’nın ‘anne’ temasıyla düzenleyeceği stant, bayanların ferdi kimliklerinden çok, birer ‘aile bireyi’ ve ‘anne’ olarak görülme eğilimini tekrar hatırlattı. Şefkat, doğurganlık ve hamilelik üzerinden şekillendirilen stant, bayanların öteki pek çok istikametini, ferdi muvaffakiyetlerini ve kimliklerini görmezden gelen bir bakış açısını ortaya koydu.
Kadın kimliğinin annelikle sonlandırılmasının yarattığı meseleleri ve toplumsal cinsiyet çabasına verdiği ziyanı Prof. Dr. Fatmagül Berktay, Prof. Dr. Çiler Çilingiroğlu ve arkeolog Ece Sezgin’le konuştuk.
‘BU ANLAYIŞA NAZARAN BAYANIN TEMEL FONKSİYONU VE GÖREVİ ANNELİKTİR’
“Elbette aile içinde annelik emeği ile ilgili her şey çok bedelli, bayanların soyu üretme ve yaşatma yetisi olmazsa insanlık da olmaz” diyen Fatmagül Berktay, lakin bayanları salt bu tanıma hapsetmenin ve özgürleşmelerine set çekmenin onların birey olarak toplulukla ilgisini kesen bir tavır olduğunu söz etti. Bu tavrın birebir vakitte, aile içindeki tüm bakım işinin de bayanlara yüklenmesinin ‘meşru’ münasebeti yapıldığının altını çizen Berktay, şunları söyledi:
“Kadınları tek bir kalıba sokarak onları yalnızca anne olma vasıflarıyla yücelten ‘fıtrat’ anlayışı, binlerce yıllık kadim doğa-kültür, akıl-beden, kadın-erkek kutupsal hiyerarşisinin bugüne taşınmasından ibaret. Kısaca bayan ve erkeğin biyolojilerinden kaynaklanan değişmez bir tabiatları olduğu ve bu farklılığın toplumda bir ast-üst alakasına yol açtığı anlayışı… Bu anlayışa nazaran bayanın temel fonksiyonu ve görevi, anneliktir. Bu kalıbın dışına çıkıp özerk bireylik savında bulunması hem ailenin hem de toplumun nizamını bozar. Hasebiyle bu biçim etkinliklerle bu bahsin yine ısıtılıp önümüze sürülmesi siyasal iktidarın yalnızca bayanlar üzerinde değil, toplumun tümü üzerindeki kontrolünü artırma gayretiyle bağdaştırılabilir. Bayanların kendi haklarına sahip özerk bireyler olmaktan, meslek sahibi bağımsız özneler olmaktan çıkmaları, boyunlarını büküp deveyi gütmeye devam etmeleri isteniyor. Yeniden otoriter bir idarenin istediği biçimde hem kendileri itaat eden hem de itaatkar jenerasyonlar yetiştiren ve lakin bunun karşılığında bir ‘lütuf’ olarak korunmayı ‘hak eden’ annelere dönüşmeleri de…”
‘ANNELİK, HER ŞARTTAN KOPUK BİÇİMDE YÜCELTİLECEK BİR POZİSYON DEĞİL’
19’uncu yüzyıldan bu yana bayan hareketi içinde bayanların annelikten kaynaklanan özelliklerini vurgulayan özcü anlayışlar olduğunu hatırlatan Berktay, bu yaklaşımın birebir vakitte, ‘kutsal anne’ olarak bayanı yücelttiğini ve ona birey olarak tanımadığı bir ‘statü’ kazandırdığını belirtti. Berktay, şöyle devam etti: “Bu yaklaşım onların ‘doğaları itibariyle’ daha barışçı, merhametli, yardımsever, fedakar olduğu sonucunu çıkarır. Doğrudur, bu çeşit özellikler bin yıllar boyunca bayanlara atfedildiği, onları özel alanın hudutları içinde tutmanın bir yolu olarak kullanıldığı için bayanlar da bu özellikleri genelde içselleştirdi. Lakin bu kıymetli özelliklerin doğuştan gelen nitelikler olmadığını, bayanların da başka insan varlıkları üzere her türlü güzelliği ve her türlü berbatlığı yapmaya muktedir olduklarını biliyoruz. Anne oldukları için daha barışsever olduklarını argüman ettiğiniz anda bazen bayanların kendi çocuklarını korumak için öbür çocukları görmezden gelebildiklerini, bazen de kendi çocuklarını umursamadıklarını, üstelik de her bayanın anne olmadığını kendinize hatırlatmanız gerekiyor. Golda Meir’leri, Margaret Thatcher’leri, Tansu Çiller’leri hatırlamak gerekiyor! Avrupa’da ‘femonasyonalizm’in yükseldiğini ve çok sağcı/ırkçı hareketlerin başını bazen Marie Le Pen üzere bayanların çektiğini hatırlamak gerekiyor. Münasebetiyle annelik, her şarttan kopuk biçimde yüceltilecek, kutsallaştırılacak bir pozisyon değil. Bu ortada, her kutsallaştırmanın arkasında bir tahakküm yatabileceğini de hesaba katmak gerek”
‘ÇOK ÇOCUK DOĞURAN ANNELERİN ÖTEKİ BAYANLARA ÖRNEK OLMASI SAĞLANDI’
Dolayısıyla bayanların annelikten kaynaklanan özleri itibariyle ‘doğal bakım verenler’ olduğu ve buradan bir ‘üstünlük’ türetilebileceği savının gerçeği yansıtmadığını lisana getiren Berktay, bayan vücudunun ve doğurganlığının devletin nüfus siyasetinin aracı olmasına Nazi Almanya’sından bir örnek vererek kelamlarını sonlandırdı: “1938’de Hitler, annesinin anısına ‘Annelik Nişanı’nı ilan etti. Adolf Hitler tarafından verilen Annelik Nişanı, Nazi Almanyası’nda bayanların doğurganlıklarını teşvik etmek ve Ari ırkın nüfusunu artırmak maksadıyla oluşturulmuş bir onur madalyasıydı. Madalya, bayanların doğurduğu çocuk sayısına nazaran üç farklı kategoride verilirdi: 4 ya da 5 çocuk doğuran annelere bronz, 6 ya da 7 çocuk doğuran annelere gümüş, 8 ya da daha fazla çocuk doğuran annelere altın madalya verilirdi. Bu ödül, bayanları annelik rolüne odaklandıran Nazi rejiminin propaganda araçlarından biriydi. Bayanların toplumsal rolünü mesken ve aile ile sonlandırmayı amaçlıyordu. Bu nedenle, çok çocuk doğuran anneler onurlandırılarak öbür bayanlara örnek olması sağlandı. Bu madalya, Nazi rejiminin cinsiyetçi siyasetlerini ve ırkçı ideolojisini yansıtması bakımından tarihî bir kıymete sahiptir.”
‘SAVAŞÇI, AVCI VE ZANAATKAR BAYANLARI NEREYE KOYACAĞIZ?’
Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ‘annelik’ ismi altında stant planlamasını eleştiren Çiler Çilingiroğlu, “2025 yılının ‘aile’ yılı ilan edilmiş olması aslında her gün ailesindeki bir erkek tarafından katledilen, şiddete uğrayan ve aşağılanan bayanlar için büyük bir görmezden gelme niteliğindeydi. Biz sizi ve acınızı görmüyoruz demenin bir yoluydu bu” dedi. Bayan kimliğinin birden fazla vakit annelik üzerinden tanımlanıp yüceltildiğine dikkat çeken Çilingiroğlu kelamlarını şöyle sürdürdü:
“İşte Kültür Bakanlığı’nın müzelerdeki anne temalı yapıtları bir ortaya getirerek düzenlemeyi planladığı stant tam da bu anlayışı güçlendiren bir örnek. Meğer anne olmak bayan olmanın hallerinden sırf bir tanesi ve 21’inci yüzyılda Türkiye’de ve Dünyada bayanlar bu klasik anlayışın çok ilerisine geçmiş durumdalar. Fakat ne yazık ki gerici ve bayan düşmanı siyasetler hala devam ediyor. Bakanlık yaptığı bu projeyle yalnızca Türkiye’deki bayanları değil, tarihteki tüm bayanları annelik statüsüne hapsediyor. Bu kıssada tarımı icat ederek dünya tarihinin akışını değiştiren bayanlar nerede olacak? Tunç Çağı’nda memleketler arası ticaret yapan, muhasebeyi tutan ve seyahat eden bayanlar ne olacak? Savaşçı, avcı ve zanaatkar bayanları nereye koyacağız? Mısır firavunu II. Ramses’e kendi eşiti olarak hitap eden Hitit kraliçesi Pudu-Hepa bu annelik anlatısının neresinde kendine yer bulacak?’
‘AMAÇ SİSTEME UCUZ EMEK SAĞLAMAK’
Annelik ve doğurganlığa yapılan vurguların çocuk yahut insan sevgisiyle hiçbir ilgisinin olmadığını savunan Çilingiroğlu; “Kadınların vücudu üzerinde kelam sahibi olmaya alışmış olan ataerkil sistem, maalesef 21’inci yüzyılın birinci çeyreği biterken bile bayanlara çocuk yapmaları ve kendilerini sırf annelik statüsü üzerinden var etmelerini öğütlüyor. Doğurganlığı ve çocuk yapmayı öğütleyen siyasetlerin ardında ne olduğunu biliyoruz. Gerici ve neoliberal bütün yapılar bayanı annelik rolüne hapsederek piyasaya ucuz işçiler sağlanması için siyasetler geliştiriyorlar. Dini bedelleri, insan sevgisini ve şefkat üzere faziletleri kendi emek ve bayan düşmanı siyasetlerine alet ediyorlar. Kapitalist sistemin ve devlet aygıtının ucuz emek gücüne, yeni kölelere muhtaçlığı var. Kendini var edebilme şartı lakin ucuz emekle mümkün. Bunu bildiğimiz için annelik, bebek, doğurganlık ve rahmet üzere kavramların aslında ideolojik birer kılıf olduğunu görüyoruz” sözlerini kullandı.
‘HANGİ BAYAN HANGİ MADDİ İMKANLARLA ÇOCUK YAPSIN?’
“Türkiye üzere hayat pahalılığının pik yaptığı bir ülkede beşerler açlık ve yoksulluk içinde borç batağında yaşarken, onları bu türlü sergilerle çocuk yapmaya özendirmek de tuhaf” diyen Çilingiroğlu, “Yakın vakitte taban ücretliye, emekliye ve memura yapılan sefalet artırımları ortada. Yurttaşların hayat şartlarının güzelleşmediği bir yerde, bu sefalet artırımlarıyla hangi aile, hangi bayan hangi maddi imkanlarla çocuk yapsın? Bu ülkede çocuk yapmayı isteyen bayanlar bile maddi yetersizlikten yapamıyor. Sıhhatin ve eğitimin fiyatsız olmadığı, taban kültürel ve toplumsal gereksinimini bile karşılayamayan insanlara bebek yapmanın özendirilmesi bir çeşit ruhsal baskıdır. Nitekim insan bu ülkenin tüm yükünü omuzlamış, her gün mucizeler yaratan, çalışan, üreten ve kendini gerçekleştiren bayanlarına üzülüyor. Bu kadar gerici, bayan düşmanı ve piyasacı bir politik ortamda bayanların gereksinimi olan tek şey daha nitelikli ve daha eşit şartlarda eğitim, istihdam ve kendini gerçekleştirme imkanı” diye konuştu.
‘BABA’ TEMALI BİR STANTTA HANGİ KAVRAMLAR SIRALANIRDI?
Ece Sezgin ise Kültür Bakanlığı tarafından planlanan bu standın, Türkiye’de yeni yeni tartışılmaya başlanan toplumsal cinsiyet eşitliği uğraşına devlet eliyle ziyan verildiği manasına geldiğini belirtti. Sezgin şöyle devam etti:
“Dünyada aile kavramı için artık farklı tanımlamalar yapılabilirken bizim üzere ülkelerde bu tarif hala anne baba ve çocuk(lar) ile sonlu. Bu işin bir boyutu lakin daha önemli boyutu elbette ki bayanların ailedeki durumu… Bakanlık, ‘anne’ temalı stant için eser talep ederken uysal kadınlık hali olan anneliğin bileşenlerini ‘şefkat, rahmet, doğurganlık…’ halinde sıralıyor. Aslında tüm bu kavramlar, bayanların çıkmaması gereken kalıpları hatırlatmak için bir dikte etme hali oluşturuyor. Aileleri tarafından öldürülen binlerce bayanın olduğu, yani bayanın aile içinde inançta olmadığı bir coğrafyada, şahsen annenin ailede bir itimat noktası olarak görülmesi epeyce tuhaf! Bakanlığın anneliği uysal bir üretim kaynağı olarak tanımlaması direkt bayanın kısıtlanması manasına geliyor. İnsan merak ediyor. ‘Baba’ temalı bir stantta hangi kavramlar sıralanırdı? Bu kavramlar ortasında -annede olduğu gibi- üreme kabiliyetiyle alakalı bir kavram bulunur muydu?”
