Kapitalist gelişmeyle birlikte sermaye birikimini kesintisiz sürmesi için metaların ve finansal araçların ülkeler ortasında dolaşması bir mecburilik olarak gündeme gelmiştir. Birinci birikimi sağlama ve geliştirmede yalnızca ülke içi kaynakların gaspı ya da artı kıymet sömürüsü kâfi olmamıştır. Gerek ele geçirme, gerek sömürge, gerekse meta ve para ticareti yoluyla öteki ülkelere açılım sağlanmıştır. Bu süreçte ülkeler ortasında güç ve hegemonya uğraşı de kendini göstermiştir. Hegemonyayı değişik vakitlerde değişik ülkeler ele geçirmiştir. Ekonomik, askeri, kültürel ve ideolojik manada güçlenerek dünya iktisadı ve siyasetine taraf verecek hegemonik ülke olma amacı büyük savaşların da ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Mahmut Üstün “Küresel Hegemonya Krizi ve 3. Dünya Savaşı” isimli kitabında global hegemonya yahut emperyalist hegemonya’yı tahlil edebilmek için emperyalizm ve hegemonya kavramları üzerinde bir uzlaşı sağlamanın gerekliliğini belirtiyor ve öncelikle bu kavramlara netlik kazandırıyor.
Mahmut Üstün, Global Hegemonya Krizi, 3. Dünya Savaşı Katastrofik Bir Periyoda Gerçek, 253 s., Kalan Yayınları, 2024 Üstün’e nazaran Emperyalizmle bağlı olan sömürgecilik, kolonyal yerleşim, ilhak, şiddet, savaş bir tekniğe işaret ederken emperyalizm kapitalizmin sistemik özellikli bir etabıdır. Bu kavramlarda sözünü bulan olgular tekil yahut konjonktürel bir mana taşırken emperyalizm süreğen, bütünsel ve yapısal bir özellik taşır. Çalışmada emperyalizm üzerine kuramsal çalışmaları olan Lenin, Hilferding, Rosa Luxemburg, Bukharin üzere 20. yüzyılın düşün ve aksiyon insanlarının görüşlerinin yanı sıra David Harvey, E.M. Wood, Immanuel Wallerstein, Giovanni Arrighi üzere günümüzün teorisyenlerinden de yararlanılmıştır.
Devletler ortasında hegemonya ise, bir devletin dünya sistemi içinde hasebiyle öbür devletler üzerinde az çok isteğe dayalı kural koyma ve yaptırımda bulunma inisiyatifine sahip olabilmesi manasına gelmektedir. Medya vasıtasıyla kendi fikirlerini öteki ülkelere empoze etmesi, siyaset, iktisat, hukuk üzere alanlarda kural belirleyici pozisyonda bulunması o ülkenin dünya sisteminde hegemon olduğunun işaretleri olarak görülür.
Üstün’e nazaran, emperyalizmle ortaya çıkan eşitsiz-hiyerarşik entegrasyon bir ülkenin oburunu işgal etmesi, ya da o toprakları kendine katması, onun kaynaklarına dolaysız el koyması yahut meta ticareti bağlantısına girmesi ile sağlanamaz. Dünya iktisadının ete kemiğe bürünmesi lakin üretimin ve sermayenin üniversal planda iç içe geçmesi, pazarın giderek tek bir dünya pazarı haline gelmesiyle mümkündür. Fakat bu şartların oluşmasıyla ortaya çıkan karşılıklı bağımlılık seviyesi gerçek manada dünya iktisadının oluşumunu sağlayabilir. Ve lakin bu türlü bir yer üzerinde, bir ülkesel güç sistemin ortak düzenleyici gücü olabilir, hegemonik bir rol üstlenebilir.
Kapitalist dünya sisteminde hegemonik güç bağını 16. yüzyıl Hollanda’sıyla başlatan Wallerstein ve Cenova’yı birinci hegemonik güç olarak gören Arrighi ve Braduel’in bilakis Üstün bu ülkeleri hegemonik güç olarak görmemektedir. Bunun sebebini ise kelam konusu müelliflerin sermaye birikimi ve kapitalizmde ticareti gören yaklaşımları olarak açıklıyor. Ticari kapitalizmden sanayi kapitalizmine geçişteki öncü rolü İngiltere’yi birinci hegemonik ülke pozisyonuna getirmiştir. Lakin Britanya’nın hegemonik pozisyonu 1873-1893 ticaret kriziyle gerilemeye başlamış ve 1929 krizi ve İkinci Dünya Savaşı ile bu pozisyon yıkılmıştır. Hegemonya elektromanyetik ve kimya alanlarında endüstrileşme atılımı yaşayan ABD’ye geçmiştir. 1. ve 2. Dünya Savaşı’nda tüm büyük ülkeler yıkımla karşılaşırken ABD, Avrupa’nın gereksinimlerini karşılamak için tarım ve sanayi üretimini artırmış ve en büyük askeri güç ve nükleer silaha sahip ülke pozisyonuna gelmiştir. 1960’ların ortalarında başlayan ve 70’li yıllarda derinleşen krizin tesiriyle ABD’nin ekonomik ve siyasi gücünde gerileme görülmüş, Almanya ve Japonya ön plana çıkmaya başlamıştır. Etraf ülkelerdeki başkaldırılar karşısında askeri açıdan aciz ve siyasi açıdan başarısı olması ideolojik manada da itibar kaybına yol açmıştır. Kore, Vietnam, Somali, Afganistan ve Irak’ta askeri muvaffakiyet kazanamayan ABD’nin askeri prestiji 70’lerin sonundaki İran İhtilali ve Sovyetlerin Afganistan’a müdahalesi ile düzgünce sarsıldı. ABD’nin hegemonyasının ekonomik temelini oluşturan Keynesyen birikim üslubu ve Fordist örgütlenmenin sonuna gelinmesi hegemonya krizine yol açmıştır. Ancak Şikago Okulu tarafından geliştirilen neoliberal uygulamaları toparlanma sürecini getirdi. Globalleşme söylemi de bilhassa 80’lerden itibaren gündeme yerleşti. Üstün, kürselleşmeyi ardında son derece somut ve gerçek çıkarların, hasebiyle nedenlerin gizlendiği hayali ve ideolojik bir kavram olarak tanımlar.. Ve emperyalist hegemonya krizinin tahlili alanında bir araç olarak kullanıldığını lisana getirir.
ABD’nin hegemonya çabasının hala devam ettiğini öne süren Üstün, bu uğraşta öne çıkan Çin, Rusya, Japonya ve AB/Almanya örneklerini de ayrıntılı biçimde inceliyor. Çin ve Rusya’nın emperyalist ülke tarifine dahil edilip edilemeyeceği konusunda argümanlar geliştiriyor. Üstün’e nazaran bir ülkenin emperyalist olarak tanımlanıp tanımlanmayacağı sorusunun yanıtı tek tek şartların olgun halde varlığına değil, bütünü itibariyle bunların dünya iktisadı, siyaseti, askeri yapısı, kültürel ve ideolojik biçimleri üzerinde etkileyici, yönlendirici rol oynayacak bir güce sahip olmasına ve bunun pratikte de görünür biçim kazanmasına bağlıdır.
Üstün’ün yöntemsel olarak dikkat çektiği öteki nokta isim vermeden (diyalektik) belirttiği süreç tahlilidir. Rastgele bir olguyu şimdi tamamlanmamış haliyle değil süreç olarak da tahlil etmek gerekir. Yani potansiyel olarak bu güçlere sahip ülke şimdi emperyalist olarak tanımlanamazsa da sürecin tarafı açık ve kuvvetli biçimde o istikametteyse ona etraf ülke diyemeyiz. Emperyalizm temelde iktisadi güç bağlantısıdır. Ancak birebir vakitte siyasi, ideolojik, askeri, kültürel veçheleri de kelam bahsidir. Dönemsel olarak bunların bir yahut bir kaçında egemenlik münasebeti kurmak, kimilerinde eksikli olmak emperyalist olmamanın değil emperyalist hegemonya kurmadaki zayıflığın göstergesidir. Üstün, Çin’i kapitalist onarım yaşayan kapitalizme geçiş basamağında olan bir ülke olarak kıymetlendirir ve hiçbir vakit Marksizmin, sosyalizmin, Mao niyetinin açık biçimde reddedilmediğine vurgu yapar. Çin’in son yıllarda gösterdiği atılım ve projelerine bakarak yaptığı süreçsel değerlendirmesinde de Çin’in en yakın hegemonya adayı olan emperyalist ülke pozisyonunda olduğunu söyler. Yeniden tıpkı değerlendirmelerin ışığında güç ve askeri alanda büyük bir güç olan Rusya’nın da hegemonik emperyalist ülke olma potansiyeline sahip emperyalist bir ülke olduğunu vurgular. Rusya-Ukrayna savaşı da hegemonik ve emperyalist ülkeler ortasındaki güç uğraşı açısından mercek altına alınır. Üstün’ün buradaki kanısı emperyalist iki ülkeden birinin payandası olmadan barış, demokrasi ve eşitliğin hükümran olduğu bir dünya talebiyle geniş ve güçlü bir savaş aksisi platformu oluşturmanın elzem olduğu istikametindedir.
Üstün, Çin, Rusya, Almanya, Japonya ve hatta Hindistan’ı da hegemonya çabasında olan ülkeler ortasında sayıyor. Hatta ABD hegemonyasının zayıflamasının Türkiye de dahil orta derecede gelişmiş ülkelerin de bu dağınıklıktan güçlenerek hatta emperyalistleşerek çıkmayı heveslendirdiğinin altını çiziyor. Hegemonik sistemdeki kriz merkezkaç eğilimlere uygun siyasi ve askeri boş alanlar bırakıyor.. Bu bağlamda Türkiye’nin alt emperyalizm kapsamında değerlendirilip değerlendirilmeyeceğinin de etraflıca tartışılmayı gerektiren bir husus olarak karşımızda durduğunu söyleyebilirim.
Üstün’ün vurgusuyla global rekabetin geldiği bu evre emperyalist ülkeler ortasında çok milliyetçiliğin ve faşizmin yükselişinde en kıymetli nedenlerdendir. Bunun da savaş mümkünlüğünü artırdığını söyleyen Üstün, silahlanmanın artışı, genel ekonomik kriz ve hegemonya krizini savaşın belirtileri olarak kıymetlendiriyor. Dünya Savaşını tetikleyecek ülkeler ortasında ABD, Rusya ve orta seviye ülkelerini sayan Üstün, Hitlervari şahısların iktidarda yahut iktidar adayı olmasını da tehlikeli buluyor ve bu figürleri iki dünya savaşı öncesi görülen faşist yükselişin bugünkü varyantları olarak görüyor.
Üstün, önsözde bu çalışmanın tezini kendi tabiriyle mensubu olduğu ezilen çimenlerin penceresinden sürece bakmak ve bu berbat bahtımızı değiştirmek için kuramsal ve politik sonuçlar çıkarmak olarak özetler. Üstün, sınıfsal ve diyalektik bakış açısıyla hegemonik krizin ve emperyalist ülkelerin kendi ortalarındaki ve başka ülkelerle bağlantılarını tarihi süreç içinde akıcı ve anlaşılır bir lisanla anlatarak bahsettiği argümanını layıkıyla yerine getiriyor ve yerinde ihtarlarda bulunarak süreç üzerinde düşünmeye ve harekete davette bulunuyor.
