Günümüz çağdaş hayatının bin yıllar içinde şekillenmesinde eski Mezopotamya uygarlığının güçlü tesirleri yadsınamaz bir arkeolojik gerçektir. Yerkürenin öbür hiçbir yerinde gibisi olmayan ve büsbütün kendine mahsus toplumsal ve kültürel devinim geçiren Mezopotamya, birinci köy yerleşimleri ve birinci devletlerin akabinde gerçek imparatorlukların da çıkış yeridir. Bunlar ortasında en etkileyici ve ardıllarına da rol model olan hiç kuşkusuz Assur İmparatorluğu’dur. Assur ismi bir toplumun ismi olmakla birlikte, tıpkı vakitte bir ilah ve devleti de kapsar. Bu devletin yöneticileri, birinci yazıyı kullanan ve merkezi güçlerin oluşumunu sağlayan Sumer’den başlayarak, değişim ve dönüşüm geçiren Büyük Mezopotamya uygarlığının adeta imbiğinden geçerek bir devlet sistemi geliştirdi. Ve şiddet, bu imparatorluğun en tesirli idare biçimi oldu.
GÖÇEBELİKTEN İMPARATORLUĞA
Assurluların tarih sahnesine çıkışı ve birinci kere kendilerinden kelam ettirmeleri güçlü Akkad devletinin yıkılışından sonraki vakte, yani MÖ 3’üncü binyılın sonlarına denk gelir. Assur üzerine çalışmalar yapan uzmanlar, Mezopotamya topraklarına tam olarak nereden geldikleri saptanamayan (muhtemelen Arabistan’ın kuzeybatı kesimleri) bu Sami kökenli toplulukların tarihlerini Eski, Orta ve Yeni olmak üzere üçe ayırarak incelerler.
MÖ 4’üncü binyılda birinci kere kent devletleri kurmaya başlayan Sumerlilerin akabinde MÖ 3’üncü binyılın son yüzyıllarında dünyada birinci merkezi devlet sistemini kuran Akkadlılar, kendisinden sonra gelecek olan Mezopotamyalı yöneticilere örnek oluşturabilecek bir sistem bırakmışlardı. Bu öylesine güçlü ve sağlam bir sistemdi ki göçebe ömürden yerleşik nizama geçen Assurlu kabilelerin bile buna adapte olup kısa müddette güçlü bir devlet kurmalarına imkan sağladı.
Mezopotamya’nın çivi yazılı dokümanlarına nazaran Eski Assur periyodu, son güçlü Sumer kent devleti olan Ur’da, MÖ 2025 civarında, Kral İbbi-Sin’in tahta geçmesinden birkaç yıl sonra bölge üzerindeki idari denetimini kaybetmesiyle başlar. ‘Klasik Sumer’ olarak da isimlendirilen III. Ur Hanedanlığının sonlarında Assur, Üst Mezopotamya’da, günümüzün Musul etrafında çok geçmeden kendi yöneticileri altında bağımsız bir kent devleti haline geldi. Puzur-Aššur Hanedanı’na mensup olan hükümdarlar, devrin yazılı dokümanlarında tanımlandığı üzere ‘Şehrin gerçek hükümdarı olan İlah Assur tarafından atanan valiler’ olarak kabul ediliyordu. Eski Assur devri birebir vakitte Mezopotamyalıların Anadolu içlerinde ağır ticaretine sahne olmuştu. Başşehir Assur ile Anadolu’daki Çizgisi beyefendileri içinde en güçlüsü durumunda olan Kaniş (Kayseri) ortasında oluşan ticaret ağı sayesinde Mezopotamyalı tüccarlar, epeyce yüksek karla, Anadolu’da ticaret yapma imkanı bulmuşlardı. Yaklaşık 200 yıl süren bu ticaret hem Anadolu’ya hem de Mezopotamyalılara çok şey katmıştı. MÖ 2’nci binyılın ortalarından itibaren çoğunlukla kuzeyde Hurri-Mitanni ve güneyde Babil-Kassit devletlerinin gölgesinde varlık uğraşı veren Assurlular, MÖ 1’nci binyıl başlarında Yakın Doğu coğrafyasına endişe salan bir emperyal güç haline geldiler.
ASSURLULAR NİYE BU KADAR GADDAR VE ZALİMDİ?
Eski Mezopotamya üzerine araştırma yapanlar Mezopotamya uygarlığıyla ilgili olarak net bir ayrım yaparlar. Buna nazaran, temelde dost canlısı olarak görülen Sumer ve Babilliler ‘kültür’ ile ilişkilendirilirken, Assurlular güç siyaseti, savaş, vahşet ve zulümle anılır. Pekala, bunda doğruluk hissesi var mıydı?
Öncelikle belirtilmelidir ki Assurlular yalnızca gaddar ve zalim değillerdi; tıpkı vakitte gaddar ve zalim olmaktan da gurur duyuyorlardı. Bu noktada akla şöyle bir soru daha geliyor: Assurlular Eski Yakın Doğu’daki başka halklardan daha mı acımasızdı? Buna karşılık katiyen hayır olur. Zira tüm güçlü devletler savaş esnasında zayıf rakiplerine karşı acımasızdır. Şiddet, savaşın tabiatında olan bir davranış biçimidir. MÖ 3’ncü binyılın başından itibaren Sumer kent devletleri birinci tertipli orduları oluşturur oluşturmaz kendi ortalarında kanlı savaşlar gerçekleştirdi. Başlangıçta ordu donanımı ve en kıymetlisi, kalabalık askeri kümelerin lojistik dayanağının hudutlu olması nedeniyle, savaşların birbirine yakın ve sınırdaş olan kent devletleri ortasında meydana geldiği görülür. Sumer çivi yazısının yaygınlaşması ve merkezi güçlerin bir propaganda aracına dönüşmesiyle birlikte, hükümdarların rakiplerine ne kadar acımasız olduğu, katipler tarafından olabildiğince abartılı kaleme alınır. Taş levhaların üzerine yapılan kabartmalarda da savaş sahneleri görenleri dehşete düşürecek kadar tesirli biçimde gösterilir.
Gerçekte, o vakitler savaş herkes tarafından tıpkı halde yürütülüyordu. Kol ve bacak üzere uzuvlar ile baş kesme yahut kazığa oturtma ya da deri yüzme, Sümer ve Akkad ordularının sıklıkla başvurduğu bir metot olarak ardıllarına da esin kaynağı olmuştu. Assurluların bu mevzuda nam salmaları ise başkalarına göre vahşeti sistematik hale getirmiş olmaları ve yaygın olarak resmetmeleriydi. Hiç kuşkusuz onlar, çağdaşı devletlerle kıyaslanamayacak kadar güçlü ordulara ve askeri donanıma sahip olduklarından, şiddete başvurmak için daha fazla fırsata sahiplerdi. Elbette savaş esnasında Assur askerleri de tıpkı düşmanları üzere öldürüldüler ve intikama susamış bir düşman tarafından esir alınan Assurlu askerlerin başına ne geldiğini arkeolojik dokümanlarda görmek mümkün değilse de iddia edilebilir.
ŞİDDETİN GÖRSELLEŞTİRİLMESİ
MÖ 1’nci binyılın başlarında süratle bir imparatorluğa dönüşen Assur devletinin birinci işi başşehrin yerini değiştirmek olmuştur. İmparatorluğun kurucusu olarak da kabul gören II. Assurnasirpal, yaklaşık binyıldır başşehir olan Assur kentindeki payitahtı, krallığının beşinci yılında kuzeye, Kalḫu (modern Nimrud) kentine taşıdı. Aslında bu kolay bir başşehir değişimi değildi. Assur kenti tıpkı vakitte ülkenin baş rabbi Assur’un ikamet ettiği ve yöneticilerin cetlerinin mezarlarının bulunduğu bir dini kent durumundaydı.
Kral Assurnasirpal bu kritik kararla birlikte Assur’u, sıradan bir Yakın Doğu devleti olmaktan çıkarıp emperyal bir güç haline gelmesinin yolunu açtı. Bu yeni süreçte Assur hükümdarları ilah / rabler ile sıradan beşerler ortasındaki pozisyonunu pekiştirmiş oldu. Evvelce başkentteki en yüksek dorukta ilah Assur’un konutu vardı ve saraylarında ilah Assur’un gölgesinde kalan kral, bu yeni başkentte artık yeryüzünün hakimi ve yaradanın gölgesi olarak çok daha üst mertebeye çıkmış oldu. Yeni başşehrin en yüksek zirvesinde ilah Assur’un tapınağı değil, hükümdarın sarayı vardı. Bir bakıma hükümdarın tanrısal güçleri daha da barizleşti ve elbette artık düşmanlara karşı bir ilah kadar sert biçimde cezalandırıcı olabilirdi.
Bunun en somut göstergesi de yeni başkentte inşa edilen sarayın duvarlarını süsleyen kabartmalardır. Sonraki hükümdarların başşehir olarak seçtikleri Dūr-Šarrukēn (modern Khorsabad) ve Ninova (modern Ninive) kentlerindeki saray duvarlarını süsleyen mermer plakalara oyulmuş kabartmalar ağır savaş sahneleri içerir. Bunların yanında Hayal İlahı Mamu için inşa edilen Imgur-Enlil (modern Balawat) kentinde tapınak ve saray kapılarını süsleyen tunç şeritlerde de benzeri sahneler görülür. Tunç kabartmalar üzerinde kesik başlardan zirveler oluşturma ve düşman askerlerinin el ve bacaklarının kesilme sahneleri yer alır. Değerli bir eyalet merkezi olan Til-Barsip’teki (modern Tell Ahmar) Assur valisine ilişkin sarayın duvar boyalarında savaş ve şiddet içerikli bahisler yer alır.
Balawat Kapısı’nın restoreedilmiş hali (Foto: H. Tekin,
British Museum).
Assur askerlerinin rakiplerine ne kadar şiddet uygulayabileceğine dair görsellerin sadece küçük bir kısmı elimizde mevcut ve farklı Assur hükümdarları ortasında eşit olmayan bir biçimde dağıtılmış durumda. Günümüze ulaşan görseller içinde kral Sanherib ve Asurbanipal periyotlarından kalma nispeten fazla sayıda kabartma varsa da bunların ölçüsü ve korunma durumu evvelki hükümdarlardan II. Sargon’da gözle görülür biçimde azdır. İmparatorluğun erken hükümdarlarından III. Salmanassar, III. Tiglat-Pileser ve Esarhaddon periyodu kabartmalarından ya çok az şey korunmuştur ya da hiç kalmamıştır. Bununla birlikte, mevcut görseller ister mermer isterse tunç levhalar üzerine kabartma olsun, emsal biçimde şiddet ve vahşet içerir.
İmparatorluk askerlerinin savaş esnasında bu kadar acımasız şiddet uygulamaları, devri anlatan ikinci el öbür evraklarda de karşılık bulur. Assurluların şiddetine maruz kalmış başta İsrailoğulları olmak üzere, öbür toplulukların anlatılarında pek çok ipucu bulmak mümkündür. Eski Ahit bu mevzuda pek çok acıklı olaya şahitlik eder. Assurluların MÖ 9.-7’nci yüzyıllar ortasında Akdeniz kıyılarına askeri seferler düzenlediği ve lokal halka zalimce davrandığı Kutsal Kitap’ta da geniş yer bulur.
Öte yandan, Assur’un hem komuta kademesinin hem de sıradan askerlerinin savaş esnasında gaddar davrandıkları kuşkuya yer vermez; lakin yalnızca yazılı evraklara ve görsellere dayanarak onların Eski Mezopotamya’nın en acımasız orduları olduğunu söylemek yanlışsız olmayabilir. Zira günümüze ulaşan kalıntılar bir ‘saray propagandası’ olabilir. Birtakım uzmanların yerinde sordukları şu soru kıymet kazanmaktadır: ‘Halk nerede?’ Bu şiddetin içinde Assur halkı var mıydı? Günümüze ulaşan resmi binalardaki çivi yazılı dokümanlar ve kabartmalardan oluştuğunu unutmamak gerekir. Bu durumda bir bütün olarak Assurluların tümü için ‘zalim’ yahut ‘gaddar’ denilebilir mi?
Bazılarının görmek istediği üzere Assurlular insanlık tarihi içinde hakikaten de en acımasız olan mıydı? Karşılık tekrar hayır olacaktır. Hiç kuşkusuz, insanlık tarihinde çok daha müthiş katliamlar yapıldı; hem de halk takviyesiyle. Amerika, Afrika yahut Okyanusya kıtalarının Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesi esnasında Assurlulardan daha mı az şiddet uygulandı?
YAZILI EVRAKLARDA ŞİDDET
Emperyal bir güç olan Assurluların savunmasız bir düşmanla pek çok farklı halde başa çıkabilmelerine karşın, kurbanının ölmesini zorlaştırma ya da acıyı duyarsız biçimde izlemeleri kabartmalarda en dikkat çeken durumdur. Assurluların karakteristik özelliği, bu üzere durumlarda temelde fecî sakatlamaları yahut yavaş ve acılı vefat biçimlerini seçmiş olmalarından ötürü bariz bir memnuniyet duyar görünümleriydi. Kral Assurbanipal’e ilişkin aşağıdaki iki metin Assurluların bu husustaki makûs şöhretine örnek oluşturur:
“Şehir kapısının önüne bir yığın kafatası koydum. Bana isyan eden tüm büyük adamların derisini yüzdüm ve kafatasları yığınını derileriyle kapladım. Kimilerini (kafatası) yığınına I …-th(?), başkalarını (kafatası) yığınının önüne kazıkladım ve (kafatası) yığınını etrafındaki öteki kazıklarla çevreledim.
Krallığımın her yerinde birçok kişinin derisini yüzdürdüm ve kent surlarını derileriyle kaplattım. Hepsi hatalı olan hadımları ve kraliyet hadımlarını parçaladım. (Düşman hükümdarı) Ahi-iababa’yı Ninive’ye getirdim, orada derisini yüzdürdüm ve derisini Ninive kent surlarını kaplamak için kullandım.”
“…Tēla kentine yaklaştım. Bu kent sıkı bir biçimde tahkim edilmiş ve üç surla çevriliydi. Duvarlarına ve sayısız savaşçılarına güvenen bölge sakinleri, kendilerini ayaklarıma atmaya gelmediler. Şiddetli çatışmalarda kenti kuşattım ve saldırarak 3.000 savaşçısını katlettim. Mahkumları, mallarını, sığırları ve koyunları sürükledim. Pek çok esiri yaktım, pek çok savaşçıyı canlı diri ele geçirdim, kiminin kollarını, ellerini, kiminin burnunu, kulaklarını kestim, pek çok savaşçının gözlerini oydum. Dirileri bir yığına, (kesilmiş) başları öbür bir yana yığdım. Başlarını kasabalarını çevreleyen ağaçlara astım. Genç erkeklerini, kızlarını yaktım. Kenti yerle bir ettim, yıktım ve ateşe verdim.”
Assur hükümdarları kendilerini gözle görülür bir gururla ve her fırsatta savaşın, yıkımın, acının, vefatın ve vahim infazların başlatıcıları olarak sunarlar. Burada muhaliflerin zulmünün bir tabuya tabi olduğu görülüyor: Yabancı güçler yahut isyancılar, haraç ödemeyerek yahut yalnızca saygıyı reddederek, muahedeleri bozarak, Assur vasallarını kışkırtarak yahut mültecilere sığınma hakkı vererek ya da kervanlara saldırarak Assur hükümdarına meydan okuyor. Bunun yanında Assur yerleşimlerinin düşman orduları tarafından tahrip edildiğine yahut Assur tebaasının düşman askerleri tarafından makûs muameleye maruz kaldığına dair hiçbir delil yoktur. Diğer bir deyişle Assur hükümdarları, Assur birliklerinin doğal olarak gerçekleştirdiği dehşetin birebirini düşmanlarının da yapabileceğini ne değerine olursa olsun kabul etmek istemiyorlardı. Bu tavır daha da şaşırtıcıdır; zira bu, rakiplerini yanlışa sürüklemek için son derece tesirli bir sistemden vazgeçtikleri manasına gelir.
ŞİDDET İÇERİKLİ ASSUR ANLATILARI KİMLER İÇİNDİ?
Assur saraylarının bilhassa taht odalarını süsleyen kabartmalardaki yahut Balawat kapısındakiler üzere yaklaşık 5-6 m yüksekliğe sahip olanlar ya da yüksek kayalıkların erişilmesi güç kısımlarına yapılmış kabartma ve yazıtları kimler okuyabilir yahut görebilirdi? Unutmamak gerekir ki, okur-yazarlık halk ortasında neredeyse hiç yoktu; hatta saray çalışanı içinde bile sonluydu. Birebir biçimde hükümdarın ömür alanına sıradan birisinin girmesi de mümkün değildi. Bu durumda bütün bu propaganda kim yahut kimler içindi?
Görünen odur ki yazılı ve görsel propagandanın amaç kitlesi daha çok tanrılardı. Her ne kadar yabancı elçilerin taht salonunda bunları görüp etkilenmiş olması akla gelse de o resmi ortamda ve gereğince ışığın olmadığı bir salonda hem kabartmaların üzerindeki çivi yazılarını okuyup hem de görselleri detaylı incelemiş olmaları zayıf ihtimaldir. Hükümdarların bütün bu şiddet içerikli görselleri ön plana çıkarma gayelerinin altında, başta ilah Assur olmak üzere, ülkenin rablerine gösterme isteği yatmış olmalıdır. Elbette kendi egolarını tatmin etme de kelam konusu olabilir. Nihayetinde tüm güçlü imparatorlar tıpkı vakitte narsistik yapıya sahiptir.
Assur askerlerinin bir savaş yahut kuşatma sonrasında gerçekleştirdiği şiddet aksiyonlarının kataloğu uzun ve etkileyicidir. Düşmanın teslim olmasından sonraki acımasız cezalar, neredeyse her seferde ve her zaferden sonra uygulandı; bunların resmedilmesi de rastlantısal bir hareket değildi. Bunlar Assur egemenlik siyasetinin yapısal bir bileşeni olarak düşman askerlere ve seçkin kesite, nadiren de sivil halka yönelikti. Kraliyet yazıtlarındaki anlatılarda vahşetten bahsedilmekte, kabartmaları ise bunları metinlerde anlatılan ve saray duvarlarında tasvir edilen askeri seferlerin bir modülü olarak göstermekteydi.
Şiddetin ve gaddarlığın tanımlanması ve tasvir edilmesinin öncelikli hedefinin düşmanı korkutmak olmadığı gerçeği, Assur savaşının zalim karakterini değiştirmez. Üstelik üstte tartışıldığı üzere zulüm sırf Assur’a mahsus bir özellik de değildi. Lakin şunu da belirtmek gerekir ki, kitabelerinde vahşet hareketlerinden birtakım durumlarda detaylı olarak bahsetmişler ve bunları kabartmalarda tasvir etmişlerdi; yani vahşeti imparatorluk siyasetinin bir modülü olarak kabul etmişler ve bu bahiste yazmaktan yahut teşhir etmekten çekinmemişlerdi. Bu şiddet içerikli anlatılar, Assur hükümdarlarının ve ordunun seçkin subaylarının şuurlu bir davranışı olarak düşünülebilir. Bu kadar çok sayıda ve kapsamlı bir halde tanım edilen zulüm, Antik Yakın Doğu kraliyet yazıtlarının öteki hiçbir külliyatında, örneğin Yeni Babil yazıtlarında, bulunamaz. Öte yandan, şiddet ve gaddarlığa ait detaylı açıklamaların bulunmaması, savaşın daha az acımasız olduğu ve düşmanla gayretin göstergesi olarak da yorumlanamaz. MÖ 586’da Kudüs’ün fethinden sonra Babil hükümdarı II. Nabukadnezar’ın Yahuda hükümdarı Sıdkiya’nın (Zedekiah) oğullarını babalarının önünde öldürmesine müsaade verdiğini, sonra gözlerini oyup, onu zincirlerle Babil’e götürdüğünü hatırlamak kafidir.
Assur hükümdarı yalnız ve bir başına karar veren özel biriydi. Onun altında çok sayıda lokal yönetici tarafından müsamahayla yönetilen sayısız insan vardı. Hükümdarın üzerindeyse sayıları çok olan rabler oturuyordu. Ölümlüler ortasında sırf Assur hükümdarı benzersizdi; o, beşerlerle rabler ortasında duruyordu. Hükümdarın tebaasıyla bağı, şartsız itaat istikametindeki sert taleple karakterize edilirken, bu talep, gerekirse yazıtlarda anlatılan sert tedbirler kullanılarak uygulamaya konuldu. Kral, yaradanlara itaat etmek zorundaydı. Buna karşılık onlar da onun idaresini ve tüm kararlarını yasallaştırdılar; onu kayırdılar, korudular ve onun isteklerine her vakit açık oldular. Buyruğunda bu kadar güçlü müttefikler varken, hükümdara karşı rastgele bir düşmanlık yahut isyan aksiyonu bir mecnunluk üzere görünebilir. Yerli halk, hükümdarın bu pozisyonunu pek düzgün biliyor ve sonsuz biat içinde hürmet duyuyordu.
Fakat, başkaları (öteki uluslar) bunu birden fazla defa tam anlayamıyor ve büyük saygısızlık yapıyordu! Elbette bu da çok sert biçimde cezalandırılmalıydı ki esasen yapılan da tam buydu. Yani Assur hükümdarı aslında ‘doğal’ olanı yaptığına inanıyordu. Kendisine itaat etmemek birebir vakitte kendisini koruyan ve seven rablerine karşı gelmekti. Bundan ötürü da itaat etmeyenleri bir yaradanın cezalandırması üzere acımasız ve vahşice öldürmeliydi. Bunları da sarayının en mahrem odalarına resmettirerek rablerine güzel görünmüş olmaktaydı.
Bu nedenle, ‘propaganda’ Assur toplumunda savaş imgelerinin varlığını açıklamak için ana argüman ve sebep değildir. Bunlar içsel bir bakış açısından ötürü kraliyet gücüyle çok daha bağlıdır. Bu imgeler aslında Assur halkına ve düşmanlara değil, kral / hükümdarlara yöneliktir. Savaş anlatıları içeren kabartmalar aslında saraya, hükümdarın yaşadığı ve imparatorluğun topraklarını yönettiği ikametgahına yerleştirilmiştir.
Assurbanipal ve eşi Libbali-Şerat ile Elam hükümdarı Teoman’a karşı Tell Tuba savaşında kazanılan zaferin kutlaması sahnesi. Sol tarafta Teoman’ın kesik başı bir kanca ile ağacın kısmına tutturulmuş (Foto: British Museum). Assur hükümdarlarının ikametgahı içindeki savaş sahnelerinin varlığının zorlayıcı bir gücü yoktur. Saray, hükümdarın uzay ve vakitteki fetihlerinin bir kabıdır. Abartılı görselleştirerek olayı ebedileştirmek ve askeri sonuçların kutlanmasına vurgu, tek bir alanda tutulan ve şimdiki vakti oluşturmak için geçmiş zaferler üzerine inşa edilen Assur hafızasının inşasının temeli üzeredir. Anlatısal fotoğrafların düşmanların mağlubiyetinin ve sefaletinin tesirini ebedileştirerek geleceği etkilemesi bekleniyordu ve bunu şimdiki vakitte hareket ederek yapmaları bekleniyordu.
*Doç. Dr. / Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü
