Kültür tarihi boyunca yalnızca beşerler değil, ilahlar da birbirleriyle savaş halindedir. Rabler ortası savaşları mevzu edinen mitlerde, sistem değişiklikleri ve yeni tertibi temsil eden ilahların eski ilahları nasıl al aşağı edip yerlerine geçtikleri anlatılır. Almancada bu durum ‘Götterdämmerung’ kavramıyla tabir edilir. Bu kavram, eski ile yeni ortasındaki zıtlığı çok yeterli bir biçimde açıklar. Her ne kadar fethedilen bölgelerde galip gücün dini mecburen kabul edilse de ilahlar ortası şiddetli uyuşmazlıklardan bahseden mitler de mevcuttur. Bu bağlamda örneğin, şimşekler fırlatan Zeus’un aşk bağlantılarının arkasında yerli, anaerkil kültürlerin ataerkil Hint-Avrupa menşeli, eski Yunan dünya anlayışına dönüşümünden öbür bir şey yatmadığı çoktan kabul edilmiştir. Zeus’un birer ‘aşk hikayesi’ kılıfına uydurulan bu alakalarının hedefi, yerli tanrıçaların aşağılanmasından öteki bir şey değildir.
Bu bağlamda örneğin Troya Savaşı da sonuçta yalnızca dıştan bakıldığında Akalarla Troyalılar ortasında bir çatışmaya dayanmaktadır. İşin aslıysa olimpik ilahların heterojen menşeidir. Öteki bir deyişle, bir tarafta Hera ve Athena, Akalar’ı desteklerken başka tarafta Afrodit ile Apollon’un Troyalıları savunması, en nihayetinde problemin dinler tarihi kapsamındaki kökenlerine işaret eder.
TANRILARIN SAVAŞLARI SONRAKİ İNANIŞLARI ÖZETLER
Aynı formda Aiskhylos’un Oresteia isimli yapıtında de Athena ve Apollon üzere ataerkil ilahlar anne katili Orestes’in tarafını tutarken (son derece yakışıksız olarak tasvir edilen) Erinyalar eski anaerkil tertibi temsil etmektedir. Zafer, ‘idealist’ Olimposlularındır.
Tanrıların savaşlarını bahis edinen anlatılar, çoğunlukla sonraki çağların ilah inançlarını özetler: Bir ömür ya da varoluş biçiminde gerçekleşen dönüşümler, tanrısal düzlemde de bariz bir paradigma değişimi olarak gerçekleşir.
Bunun en klasik örneklerinden biri, Yunan mitolojisinde Titanlarla Olimposlular ortasındaki savaştır: Titanlar, tabiata teslimiyeti temsil ederken, Olimposlular gittikçe kentleşen ‘başat kültür’ün sembolü olarak tabiata her tıp teslimiyetin ötesinde ahengi, ölçülülüğü ve insani kıymetlerin ‘ebediliği’ni simgeler. Bu nedenle Olimposlular, birinci Aydınlanma çerçevesinde eşsiz bir biçimde tıpkı anda hem teolojik hem seküler bir ütopyanın temsilcileridir: Münasebetiyle Platon’dan Alman İdealizmine kadar teleolojik açıdan insan mefkuresini oluşturan her şey Olimposlularda beden bularak temsil edilmektedir. Bu insan ideali de doğal olarak son derece tek taraflıdır ve ‘yaradılışın baş tacı’ olarak nitelendirilen insanı kendi narsisizminin kurbanı haline getirmektedir: Bu tek taraflılıktan doğan uygulama, M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren yazıya sahip kültürlerin ‘çift yönlü’ olarak gelişmesini sağlar: İnsan, ilahların buyurduğu ülküye yaklaşabilmek için ‘titanik’ tabiatını inkâr etmek zorunda bırakılmıştır. İşte bu da türlü çeşit ‘tanrı savaşı’nın altında yatan nedendir.
NİETZCSHE’DE APOLLON-DİONYSOS İKİLİĞİ
Yunan kültürünün bu biçimde tek istikametli olarak ‘apollonize’ edilişini eleştiren Nietzsche, ‘Tragedyanın Doğuşu’ isimli yapıtında Apollonizmin dinler tarihi kapsamında hayli geç görülen bir gelişme olduğunu tespit eder. Buna nazaran Nietzsche’nin Dionysos’u 19. yüzyıldan bu yana arkaik-titanik tabiatın dönüşünü temsil etmektedir. Böylece Apollon-Dionysos ikililiği de insanın kendisini stereotipik olarak idealize etmekten vazgeçmediği sürece ilah savaşlarının da bitmeyeceğini göstermektedir.
Bu açıdan bakıldığında M.Ö. 5. yüzyılın Perikles devri Atina klasisizminde Yunan tragedyası, insanın idealize edilmesinin imkansızlığının süblim bir tasviri, böylece titanik gerçeklik (Dionysos) ile olimpik ülkü (Apollon) ortasındaki çekişmenin devamı olarak ortaya çıkmaktadır: Asıl gerçeğin temelinde yatan şey, insanın ölümlü olması, vefatın devamlı rasyonalize edilerek mutlak ötekiye dönüştürülmesidir.
Tragedya, mevti kabullenmek zorunda olan, ölümsüzlüğünse lakin tarihin akışı içerisinde kuşakların mitosu aşmasıyla erişilebileceği bir dünyayı tasvir eder. Münasebetiyle tragedya Dionizyak olanı işlerken birebir vakitte mitosu da aşmış olmaktadır.
İSA İLE ŞEYTANIN SAVAŞI
Hıristiyan Ortaçağ’da dünya büsbütün bir imtihan topografyasına indirgenmiştir: Dünya, bir nevi mevt sonrası hayata bir hazırlıktır. Her bir insanın vücudu burada yepisyeni lakin birebir vakitte da çok eski rablerin savaş alanını sembolize etmektedir. Bir yandan titanik başkaldırının başını şeytan çekmekte, başka taraftan ruh, yani tanrısal “nefes” İsa’ya bahşedilmektedir: Şeytanla İsa’nın ‘ruhları kazanmak için’ birbirine karşı girdikleri gayret en uzun süren ilah savaşlarından biridir. İsa galip gelsin de yakılanların ruhu göğe erebilsin diye yüzbinlerce bayan ‘cadı’ olarak suçlanarak öldürülmüştür. Kutsal engizisyon da (özellikle bayan tarafından temsil edilen) titanik güçleri durdurmak için dünya üzerinde kurulan tanrısal bir ordudur âdetâ.
SEKÜLER ÇAĞDA RABLER SAVAŞI
19. yüzyılın sonunda Nietzsche ‘tanrının ölümünü’ ilan ederken bitmeye yüz tutmuş 19. yüzyılın dinamiğini felsefi düzlemde lisana getirmektedir: Bir çağ -klasisist idealizm çağı- sona ermektedir, böylece savaş taraflarından birinin temsilcisi de gitmiştir. İlahın vefatı semiyotik düzlemde kendini femme fatale’nin yine ortaya çıkmasında gösterir, zira statükoyu sürdüren erkekleri öldüren femme fatale, binlerce yıldır bastırılan titanik prensibi dirilten okkült kültleri kullanır ya da başka bir deyişle rablerin Pantheon’unu büsbütün boşaltan bilimi: İnsan, artık mutlak bir yalnızlığa düşmüştür ve seküler bir biçimde uzayda bir mana aramaktadır. Dünyada terk edilmiş insan artık daha evvel hiçbir insanın görmediği evrenlerde yeni bir mana arayışına girmiş, fakat bilimsel olarak engin bir boşlukla, edebi açıdansa titanik bir canavarla karşı karşıya kalmıştır. Lovecraft, son derece arkaik olanı uzaydan tekrar dünyaya getirmektedir, ‘Cthulhu’ isimli amorf varlık kadim rablerin zaferini temsil eder. Öte yandan Ray Bradbury de ‘Cennet Mars’ta’ isimli yapıtında bir mürettabatın üyelerini Mars gezegeninde sevdiği ancak kaybettiği beşerlerle karşılaştırır. Kısa bir mühlet sonra ise bunların birer Marslı olduğu ve hepsini öldürdüğü anlaşılır. Görünüşe bakılırsa, ilah savaşları seküler çağlarda da devam etmektedir. Bu savaş, postmodernitede en besbelli formda sinemanın dişi ‘Alien’ canavarı tarafından sembolize edilir. Zira bu canavar için insan yalnızca bir araçtır: Böylelikle her çeşit ülkünün ve idealize edilmenin sonuna gelindiği anlaşılmaktadır.
*Prof. Dr. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Mukayeseli Edebiyat Bölüm
